جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله و
فرآیند جهانی ساختن تاریخ مغولان شرقی
دکتر عبدالرسول خیراندیش
هیئت علمی دانشگاه شیراز
چکیده:
مغولان چنگیزخانی از شرق مغولستان برخاسته اند. آنان در همان حال که بسیار دور از نواحی شناخته شده ی جهان مانند ایران و اروپا بودند، با تمدن چین نیز به واسطه ی اقوام دیگر ارتباط داشتند. به همین دلیل شناخت ملت های متمدن از آنها بسیار اندک و نارسا بود. چنان که در اوج حملات جهان گشایانۀ مغولان نیز شناخت صحیح و کاملی از آنها نداشتند. به همین جهت منابعی که در سال های آغازین دولت مغولان، رویدادها را ثبت کرده اند، اطلاعات دقیقی ارائه نمی دهند. تا آنکه در آغاز قرن هشتم هجری با تألیف کتاب جامع التواریخ توسط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، جهان متمدن دانست مغولان به واقع چه کسانی هستند، در کجا زندگی می کنند و شعبه های قبایل و ساختار اجتماعی آنها چیست. همین شناخت صحیح از آنها که با کوشش درخور تحسین مؤلف جامع التواریخ صورت گرفت، این امکان را فراهم ساخت که مغولان جایگاهی در تاریخ جهانی پیدا نمایند. بدون این اقدام تاریخ نگارانه، صرف جهان گشا و فرمانروا بودن آنها بر سرزمین ها و مردمان بسیار وافی بدین مقصود نبود.
واژگان کلیدی: مغولان، جامع التواریخ، تاتارها، تایمان ها، مغولستان
مقدمه:
جامع التواریخ اثر خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، تاریخی است به واقع جامع در باب تاریخ جهان[۱]. در این اثر ارزشمند به طور خاص تاریخ عصر غازان خان[۲] و در نگاهی وسیع تر مغولان[۳] و بویژه مغولان شرقی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.
مغولان شرقی همان مغولان چنگیزخانی هستند که در قرن هفتم هجری برابر با سیزده میلادی به تأسیس دولتی وسیع و قدرتمند به پادشاهی چنگیزخان دست زدند. اگرچه تأسیس چنین دولتی به خودی خود موجب اشتهار و اهمیت فراوان برای این دسته از مغولان شده، اما واردساختن آنها به تاریخ جهانی راهی طولانی تر و دشوارتر از فتوحات آنان را طی کرده است. چنانکه می دانیم تمامی فتوحات مغولان شرقی یک دوره ی پنجاه ساله که منطبق با نیمه ی اول قرن هفتم هجری است، طول کشید. اما جای گرفتن آنها در طرحی جامع از تاریخ جهانی در دهه های آغازین قرن هشتم هجری و با جامع التواریخ رشدالدین، یعنی یک قرن پس از تشکیل دولت جهان آنان، صورت گرفت[۴]. پیمودن چنین دوره ای طولانی، می توانست کوتاه تر باشد اگر دانش چینی ها از مغولان شرقی در اختیار جهانیان قرار می گرفت. چینی ها و به طور خاص ختایی ها، در آن زمان درباره ی مغولان اطلاعات قابل توجهی داشتند[۵]. بخش های شرقی مغولان در مجاورت مرزهای آنان قرار داشت و به طور کلی مغول ها تحت تأثیر سیاست و تمدن چینی ها بودند. اما نه موقعیت جغرافیایی چین که در گوشه ی شرقی آسیا و در مجاورت اقیانوس آرام قرار دارد و نه شرایط ارتباطی آنها با ملت های متمدن دیگر که به دلیل بعد مسافت و فقدان ارتباطات و امنیت بسیار ناکافی بود، امکان نمی داد تا از طریق چینی ها اطلاعات مفیدی درباره ی مغولان در دسترس مسلمانان و مسیحیان که سراسر خاورمیانه و اروپا را در اختیار داشتند، قرار گیرد. بدین جهت از نواحی شرقی مغولستان تا ساحل اقیانوس آرام اطلاعی اندک، آنهم درباره ی تاتارها و بیشتر به خاطر تجارت کم حجم اما با ارزشی که برای مِشک وجود داشت، به خاورمیانه می رسید[۶]. برای اکثریتی از مردم مسلمان این مناطق همین دانش اندک نیز به صورتی مجمل و مبهم تر تحت عنوان باور به یأجوج و مأجوج در می آمد، این برداشت قدیمی که با باورهای دینی تأیید و تقویت می شد نه تنها از چند قرن قبل از فتوحات مغولان چنگیزخانی وجود داشت، بلکه تا ده ها سال بعد که آنان دولت جهانی خود را تشکیل دادند نیز مطرح بود. چنانکه ابن ابی الحدید در اواسط قرن هفتم و در هنگامه ی فتح بغداد و حتی در سال های بعد و تقریباً همزمان با تألیف جامع التواریخ رشیدالدین، نویسنده و محققی شناخته شده چون ابی الفداء در تقویم البلدان، همچنان سَمت شرقی مغولستان را سرزمینی مجهول و مسکون توسط یأجوج و مأجوج می دانستند[۷].
اخبار نخستین منابع ایرانی درباره ی مغولان
برای ایرانیان نیز هر چند سرانجام با همت رشیدالدین، اطلاعات کامل و کافی درباره مغولان چنگیزخانی حاصل شد، اما بررسی منابع نشان می دهد که رسیدن به این مرحله تا چه اندازه طولانی و توأم با اُفت و خیز بوده است. نخستین گزارش های منعکس شده درباره ی مغولان در منابع ایرانی که در قالب مقدمه ی شمس قیس رازی بر کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم[۸] و نجم دایه (مجد الدین بغدادی) در مقدمه ی کتاب مرصادالعباد است[۹]، ابهامات بسیار دارد و چنانچه در ادامه خواهم گفت متکی به اخبار مغولستان غربی است. اینان که از وابستگان دربار خوارزمشاهی به شمار می آمدند، خود درگیر مصائب و ماجراهای حمله مغولان بوده اند. حتی یاقوت حموی که با نگرش یک جغرافی دان شاهد این اوضاع بوده است، اطلاعاتی قدیمی از نواحی داخلی آسیا در حدفاصل چین و ایران، در معجم البلدان ارائه می نماید[۱۰].
در این جام سخن درباره ی کتاب های سیرت جلال الدین نوشته نسوی و الکامل نوشته ابن اثیر را فرو می گذارم تا در ادامه ی این بررسی بدانها باز گردم. پس از این دو کتاب، دواثر مهم یکی طبقات ناصری و دیگری جهانگشای جوینی که در میانه ی قرن هفتم به زبان فارسی نوشته شدند، هرچند اطلاعات بسیار مهمی درباره ی مغولان و تهاجمات آنان ارائه می کنند، اما ورودی به جامعه ی مغولان شرقی ندارند. جوزجاتی مؤلف طبقات ناصری که خود از شاهدان جنگ های صورت گرفته در خراسان بوده است، حتی اخباری درباره ی مغولان به واسطه ی سفرایی که به ختا رفته بودند نیز نقل می کند[۱۱] و جوینی که خود با مسافرت به مغولستان در قراقروم نیز حضور یافته است، با اینحال از شرایطی که طی آن قبایل مغول به تشکیل دولت خویش توفیق یافتند و اساس آن را همان ساختار قبایلی تشکیل می داد، سخن نمی گوید[۱۲]. سفیران اروپایی که تقریباً در همین دوران از مغولستان دیدار کرده اند نیز اطلاعاتی از آن گونه که رشیدالدین ارائه می کند در دسترس نداشته اند. گزارش های پلانو کارپینی و روبروک هرچند دربردارنده ی، مطالب مهمی از شرایط سیاسی و اجتماعی و اعتقادی مغولان است، اما ساز و کارهای اصلی جامعه و عمل مغولان را که نظام ایلی بوده است، نشان نمی دهند[۱۳].
بیشترین اطلاعات آنان درباره نواحی سمت غرب مغولستان است که قلمرو قپچاق ها، قنقلی ها، اویغورها، قرلق ها و سرانجام نایمان ها را دربر می گرفت. گروه اخیر یعنی نایمان ها در ارزیابی ای که این نوشته در صدد رسیدن بدان است، موقعیتی کلیدی دارند. آنان در غربی ترین بخش از مغولستان ساکن بودند و به عبارتی از مغولان غربی به شمار می آمدند. مرزهای آنان در سمت شرق به نواحی مرکزی مغولستان در مجاورت کراییت ها می رسید که گاه متحد و گاه مخالف مغولان شرقی یعنی چنگیرخانیان بودند[۱۴].
نیروهای چنگیز خان در مغولستان غربی
از حدود سال ۵۹۹ﻫ که چنگیزخان توانست کراییت ها را از سر راه بردارد و بر مغولستان مرکزی مسلط شود، تعارض جدی او با نایمان ها آغاز گردید و تا چند سال بعد آن ها را نیز مغلوب و متواری ساخت. این وقایع که تا سال ۶۰۳ﻫ رخ داد، فراریان نایمان را به قلمرو قراختائیان سرازیر ساخت که سرزمین وسیعی را در حد فاصل قلمرو خوارزمشاهیان و مغولان در اختیار داشتند. کوچلوک، شاهزاده ی نایمان ها در اینجا سعی کرد، موقعیت سیاسی و نظامیِ ازدست رفته را باز یابد. اقدامات او سرانجام طی همکاری با خوارزمشاه موجب تجزیه و نابودی دولت قراختائی شد و در نهایت نیز تعارض با خوارزمشاهیان را به دنبال آورد. این در حالی بود که نیروهایی از مغولان به فرماندهی جوچی، پسر چنگیزخان در تعقیب آنان به طرف غرب مغولستان کشیده می شدند. هرچند در سال هایی که فتح ختا در جریان بود، اعزام نیروهای مغول به سمت غرب با کُندی صورت گرفت، اما پس از سال ۶۰۸ﻫ.ق که دربردارنده ی نخستین تماس رسمی خوارزمشاهیان و چنگیزخان است، سرعت و حجم اعزام نیروها فزونی یافت و سرانجام تا سال ۶۱۲ﻫ.ق به استقرار کامل ارتش مغول در ایرتیش[۱۵]، کشتن کوچلوک، سرکوبی نایمان ها و نخستین جنگ با خوارزمشاهیان منتهی شد.
طی این سال ها که حدود ده سال، حد فاصل ۶۰۲ تا ۶۱۲ﻫ.ق را دربر می گیرد، دولت خوارزمشاهیان کوشید، قلمرو قنقلی ها که نیروهای اصلی ارتش خوارزمشاهیان را تشکیل می دادند، در برابر نایمان ها، مرکیت ها و مغول ها حفظ کنند؛ در همان حال آنها توانستند سهم مورد ادعای خود از قلمرو قراختایی ها در قبال نایمان ها و سپس مغولان چنگیزخانی را به دست آورند. سرانجام آنکه اطلاعات هرچه بیشتر و دقیق تر از دولت و قدرتی که چنگیزخان در شرق مغولستان برپا کرده بود، کسب کنند. این اقدامات شامل اعزام لشکرها به ترکستان، ارسال جاسوسان، منع سفر تجار، اقدامات تأمینی و نظامی در مرزها و سرانجام مبادله ی سفیران بود. این در حالی بود که از سال ۶۰۸ﻫ.ق که انقراض دولت غوریان به دست خوارزمشاهیان صورت گرفت، تعارض قدیمی آن دولت با عباسیان شدت و گسترش بیشتری یافته بود، چنانکه که در سال ۶۱۴ﻫ.ق به لشکرکشی به سمت بغداد انجامید[۱۶].
تصحیح و افزایش دانش ایرانیان از مغولان شرقی
با ملاحظه ی چین شرایطی می توان به ارزیابی گزارش های نسوی و ابن اثیر درباره ی مغولان پرداخت. ابن اثیر که اخبار مغولان را در سال ۶۲۸ﻫ.ق نوشته است، از مغولان غربی با عنوان کلی مغولان نخستین یاد می کند که سرانجام توسط گروهی دیگر از مغولان نابود شدند. او که این دسته از مغولان را منسوب به چنگیزخان می داند، در همان حال که آن ها را تاتار می نامد، از اعزام جاسوسانی به سمت مغولستان توسط خوارزمشاه نیز خبر می دهد[۱۷]. بعضی از محققان بستر عمومی چنین تحولاتی را با عنایت به اینکه کوچلوک در اصل مسیحی بوده است را دست مایه ی آن قرارداده اند تا افسانه ی «شاه جان کشیش»، یعنی پادشاه افسانه ای مسیحی که قرار بود به کمک صلیبیون بشتابد، تفسیر کنند[۱۸]. اشپولر نیز پادشاهی که خلیفه با او در توطئه علیه سلطان محمد تماس گرفت را همین کوچلوک می داند[۱۹]. این همه نشان می دهد که تا چه اندازه اخبار نواحی غرب مغولستان و دراصل سرزمین های حد فاصل ایران و مغولستان در شکل گیری تاریخ مغول نزد ابن اثیر نقش داشته است. در این زمینه مهم تر از آن، اخبار مغولستان نزد نسوی، منشی جلال الدین خوارزمشاه است. او که مغولان را تَمَرچی به معنای آهنگر و مغولستان را «طمغاج» می نامد، در گزارشی شگفت انگیز از حضور دو چنگیز و دو کوچلوک و حتی دو نفر با نام جوچی نام می برد که در تحولات آن روزگار مغولستان نقش داشته اند[۲۰]. در این میان براساس آنچه که مشهور است، یک چنگیز که همان چنگیزخان باشد و یک کوچلوک که شاهزاده ی فراری نایمان است و یک جوچی که پسر چنگیزخان است، هم در سخن نسوی و هم در منابع بعدی مانند جهانگشا و جامع التواریخ برای ما روشن هستند. اما موارد دیگر با شرح و توضیح هایی قابل شناسایی می باشند که در نوشته ای دیگر بدان پرداخته ام و این جا مجال بحث درباره ی آن نیست. اما فحوای گزارش های نسوی نشان می دهد که در کسب اخبار خویش متکی به کسانی بوده است که با غرب مغولستان مرتبط بوده اند. او از جمله از امیر قراقاسم نسوی، همشهری خود در این زمینه یاد می کند[۲۱]. نسوی که مغولان را با عنوان تاتار مورد اشاره قرار می دهد، مغولان شرقی را مطابق دیدگاه نایمان ها، مردمی وحشی و نیرنگ باز می داند[۲۲]. چنان که گورباسو، ملکه ی نایمان ها، آنها را وحشی و «بوگندو» دانسته بود[۲۳]. این نشان می دهد اخباری که در مورد شگفت انگیز بودن مغولان، چه در شکل و شمایل و چه در زمینه ی اعمال و رفتارشان که در منابعی حتی مانند جهانگشا هم منعکس شده است، توسط مغولان غربی به قلمرو خوارزمشاهیان رسیده و به مردمان منتقل شده است. نمونه ای از آن خبری است که دفتر دلگشا، از منابع تاریخ شبانکارگان فارس، نقل می کند. در این کتاب آمده است، علاءالدین فرمانروای گِردکوه طی نامه ای به اطلاع ملک مظفرالدین شبانکاره رساند که آهنگری جادوگر و «قراجو»، یعنی از عوام بی سروپا در توران زمین خروج کرده که چنگیزخان نام دارد[۲۴]. منابع موثقی چون جهانگشا و جامع التواریخ به خوبی نشان می دهند که چنگیزخان دارای نَسَبی اشرافی بوده و مغولان تا چه اندازه از جادو به دور بوده اند. در همان حال جامع التواریخ متذکر می شود که نایمان ها در جنگ با مغولان از جادو برای ایجاد برف و باران بهره گرفته اند[۲۵]. این همه نشان می دهد که دوره ی ۱۰ ساله ی تماس و برخورد با نایمان ها در نواحی ترکستان، تا چه اندازه بر شکل گیری طرز تلقی نخستین گزارشگران در منابع متقدم عصر مغول مانند ابن اثیر، نسوی، نجم دایه و شمس قیس رازی مؤثر بوده است. گزارش هایی که برای تصحیح و تکمیل آنها بایست منتظر تدوین جامع التواریخ رشیدی در دهه های بعد می بودند.
رشیدالدین برای تدوین تاریخ مغولان چنگیزخانی از اسناد و مدارک دیوانی و منابعی چون دفتر زرین یا تاریخ سرّی و نیز بازماندگان قبایل و طوایف مغول و نیز مطلعین اخبار آنان از چین و مغولستان استفاده کرده است. به عنوان مثال، در زمان او، ساداق ترخان، از نوادگان یاران چنگیزخان که در موقعیتی بسیار سخت جانش را نجات دادند و از بزرگان دولت ایلخانی به شمار می آمد، در شیراز حکومت می کرد[۲۶]. نیز در ذکر شعب اقوام مغول از اعقاب آنها که در ایران بوده اند، سخن به میان می آورد. بدین ترتیب رشیدالدین به درون قبایل و خاندان های مغولان چنگیزخانی وارد شده است. امری که در کتابی مانند «دیوان چائو پی شیه» به صورتی سربسته به زبان های چینی و تنگوزی باقی ماند تا آنکه در دوران معاصر شناسایی و بازخوانی شد.
نتیجه:
جامع التواریخ به عنوان اثری در تاریخ جهانی از این جهت اهمیت دارد، که اخبار مغولان را در سطحی گسترده در خاورمیانه ی دوران قرون وسطی مطرح کرده است. در قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی که در تاریخ اروپا، اوج قرون وسطی به شمار می رفت، آسیای غربی و به تعبیری لوانت یا مدیترانه ی شرقی، محل تجمع نیروهایی شده بود که آنجا را بیش از پیش واجد شرایط جهانی بودن می ساختند. دولت های ایلخانان ایران، ممالیک مصر و شام، بقایای نیروهای صلیبی، دولت بیزانس، بازماندگان عباسیان در مصر، دولت مغولان روسیه یا اردوی زرین، ارمنی ها، گرجی ها، مسلمانان و بسیاری دیگر در این عرصه حضور داشتند. در همان حال ممالیک هند به واسطه ی تقرب به عباسیان قاهره، دولت مغولی یوان در چین به دلیل پیوند با دولت ایلخانان در ایران و نیروهای صلیبی به نمایندگی از پاپ و پادشاهان اروپایی نیز در اینجا تأثیرگذار بودند.کانون فعالی که در زمینه های سیاسی، فرهنگی و تجاری در اینجا شکل گرفته بود، بازیگران جدیدی چون «جنوایی ها» و «ونیزی ها» را به میدان آورده بود. بدین جهت در قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی برابر با قرون هفتم و هشتم هجری، مدیترانه ی شرقی عرصه ی به هم رسیدنِ عناصر و عوامل دور و نزدیکی شده بود که از شرق آسیا تا غرب اروپا را به هم پیوند می دادند. در چنین شرایطی رشیدالدین فضل الله همچنان که تاریخ چین و فرنگ و هند و ایران و اسلام را در یک طرح جای می داد، تاریخ مغولان شرقی را در کانون آن وارد می کرد.
همانگونه که در ابتدای مطلب گفتم، چنین تاریخی می توانست به عنوان یک دانش چینی مطرح شود، اما این تاریخ نگاری ایرانیِ انعکاس یافته در جامع التواریخ بود که آنرا به عنوان تاریخی جهان، در جامعه ی جهانیِ شکل گرفته در مدیترانه ی شرقی، وارد می ساخت. این زمان در مغولستان غربی شرایط جدیدی پدید آمده بود که ناشی از تکاپوی قایدو، نواده ی اوکتای قاآن بود. تاریخ نگاری رشیدالدین در قیاس با وصاف، در این مورد به نحو عجیبی کمرنگ است. این در حالی است که مغولستان شرقی و حتی فراسوی شرق را همچنان با دقت در گزارش خود مورد توجه قرار می دهد. آن هنگام مغولستان شرقی در در تصرف خاندان تولوی بود که در ایران و چین قدرت داشتند، و آن سوی شرق مغولستان در دست عموزادگان آنها از خاندان یسوکای، پدر چنگیز خان قرار داشت. این قسمت از جغرافیای آسیا هیچگاه تا این اندازه در عرصه ی تاریخ جهانی، آنچنان که در تاریخ رشیدالدین دیده می شود، امکان مطرح شدن نیافته بود.
[۱]. اشپولر، مغول شناس معروف آلمانی در توصیف اهمیت جامع التواریخ به عنوان تاریخ جهانی می نویسد: «جامعالتواریخ نخستین تاریخ واقعی جهان به شمار میآید که تا آن زمان شناخته شده است و در آن زمان، همسنگی برای آن در غرب وجود نداشت. قابل توجه است، هنگامی که تاریخ رشیدالدین به طور کامل بر اساس منابع مکتوب پایهگذاری میشد، تاریخنگاری اروپایی در این دوره پیشرفت خود را برای رسیدن به سطحی بالاتر از تاریخ نقلی آغاز میکرد. اگر چه در اروپای قرن سیزدهم میلادی تاریخ جهان به معنای واقعی کلمه نوشته نشده است» (برتولد اشپولر، مغولان در تاریخ، ترجمه، توضیحات و تعلیقات: دکتر عبدالرسول خیراندیش، تهران: آبادبوم، تهران، ۱۳۸۹، ص ۸۷٫
کارل یان، محقق مغول شناس نیز پس از بررسی نتایج فتوحات اسکندر و اعراب برای تاریخنگاری، متذکر میشود که به واقع این مغولان بودند که با فتح سراسر اوراسیا Eurasia زمینههای نگارش تاریخ جهانی را فراهم ساختند که نمونهی آن جامعالتواریخ رشیدالدین فضلالله است.
Karl Jhon, Rashid al din’s Khowledge of Europe, Proceedings of the Colloquium on Rashid al Din Fadlallāh, Tehran, University Press, 1971, pp. 10-25.
در همین مجموعه مقالات، بویل Boyle، مغول شناس انگلیسی، اهمیت جامعالتواریخ برای تاریخ مغول، ر.ک:
Significance of the Jami-al Tawārikh a Source on Mongol History… pp. 1-8.
- A. Nizami نیز اهمیت و ارزش جامع التواریخ برای تاریخ هند را بررسی کرده است:
Rashidin al Din Fazl Allāh and India, pp. 36-53.
و نیز عثمان توران ارزش این کتاب برای تاریخ ترکان را ارزیابی کرده است:
Jāmi al Tawārikh et L Histoire des Turcs, pp. 68-80.
[۲]. آن بخش از جامعالتواریخ که حاصل مشاهدات مستقیم خواجه رشیدالدین فضلالله است، تاریخ مبارک غازانی نام دارد. علاوه بر آنکه میتوان در جامع التواریخ و در پیوند با تمامیت تاریخ مغولان به مطالب تاریخ مبارک غازانی دست یافت. کارل یان نیز آن را به صورتی مستقل و انتقادی چاپ کرده است، ر.ک:
– رشیدالدین فضلالله بن عمادالدوله ابوالخیر، تاریخ مبارک غازانی؛ داستان غازان خان، به سعی و تصحیح کارل یان، مطبعه ستفنن اوستین، هرتفورد، انگلستان، ۱۳۵۸ﻫ.ق/ ۱۹۴۰م.
نیز مشخصات کتابشناسی آلمانی آن:
Geschichte Gāzān-Hān,s aus dem Ta`rih-i-Mubārake-i-Gāzāni des Rašid Al-Din Fadlallāh B. Imād Al-Daula Abul-Hair, mit Einer Einleitung, Kritischem Apparat und Indices von Karl Jahn, London, 1940.
[۳]. نخستن بار جامعترین گزارش درباره مغولان را کتاب جامعالتواریخ رشیدالدین فضلالله ارائه کرده است. چنانکه به کتابهای پیش از آن مراجعه شود، نه تنها در مورد کمیّت مطالب ارائه شده، بلکه باتوجه به دقت و صحت مطالب نیز، ارجحیت جامعالتواریخ مشخص میشود. به عنوان مثال کتاب سیرت جلالالدین که در سالهای حملات مغولان نوشته شده است فقط در چند صفحهی مختصر گزارشی با ابهامات بسیار دربارهی دولت و جامعهی مغول ارائه مینماید، ر.ک: نسوی، شهابالدین محمد، سیرت جلالالدین، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۵، ص ۹-۷٫ جوینی، مورخ و دیوانسالار معروف عصر مغول که در اواسط قرن هفتم هجری خود به مغولاستان مسافرت کرده است، اطلاعاتی اندک از سرزمین و مردم مغولستان ارائه میکند، ر.ک: جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، تصحیح محمد قزوینی، تهران: انتشارات بامداد و ارغوان، چاپ سوم، ۱۳۶۷، ج ۱، ص ۱۶-۱۴٫
[۴]. شکلگیری پادشاهی متحد مغولستان توسط چنگیز خان در سال ۶۰۳ﻫ.ق / ۱۲۰۶م بوده است. حدود یک قرن بعد در روزگار پادشاهی غازان ۷۰۳ـ۶۹۴ﻫ.ق / ۱۳۰۳ـ۱۲۹۴م. بود که جامعالتواریخ نوشته شد. پس از آن نیز کتاب تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار توسط وصاف الحضره شیرازی نوشته شد و متعاقب آن تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی، که در مجموع دولت مغولان به عنوان پدیدهای جهانی را معرفی کردند. در این مسیر کتاب مختصرالدول نوشته ابنعبری را میتوان در مرتبهای پایینتر مد نظر قرار داد. اما هیچ یک از این منابع موقعیت جامعالتواریخ را در این زمینه دارا نیستند.
[۵]. در قرن دوازدهم میلادی برابر با قرن هشتم هجری، هرچند قبایل متعددی در مغولستان استقرار داشتند، اما در یک تصویر کلی چنین بود که نایمانها در غرب، کرائیتها در میانه و مغولها در شرق این سرزمین سکنی داشتند. مغولها در آن زمان به صورت یک قبیله شناخته میشدند، از نظر دولت ختا، تابع تاتارها به شمار میآمدند. پس از تشکیل دولت بزرگ آنها بود که دیگر قبایل نیز موسوم به مغول شدند. برای تفصیل موقعیت مغولها و مغولستان در آستانهی تشکیل دولت چنگیزخانی و تحولات روابط آنا با چین شمالی (ختا)، ر.ک: گروسه، رنه، امپراتوری صحرانوردان، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، ۱۳۸۷، ص ۴۸۳ـ۳۰۹٫
[۶]. خیراندیش، عبدالرسول، تاتارها در منابع متقدم عصر مغول، مجله تاریخ دانشگاه تهران.
[۷]. ابن ابیالحدید هرچند شاهد وقایع مربوط به فتح بغداد (۶۵۶ﻫ.ق) بوده است، اما در اثر معروف خود شرح نهجالبلاغه، هجوم مغولان را بخشی از وقایع آخرالزمان دانسته است، ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به تحقیق ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیه، الطبعه الثانیه، ۱۳۸۶ﻫ.ق/ ۱۹۹۶م. الجزء الثامن، ص ۲۱۵ و ما بعد. نیز ابوالفداء که در شام و معاصر با دولت مغولان میزیست، در اثر جغرافیایی خود به نام تقویم البلدان، حتی در اواخر قرن هفتم هجری، سرزمینهای شرق مغولستان را مسکن یأجوج و مأجوج میداند. ر.ک: ابوالفدا، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹، ص ۴۱۵ به بعد.
[۸]. رازی، شمس قیس، المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمد قزوینی، تهران: کتابفروشی زوار، چاپ سوم، ۱۳۶۰، ص ۹ به بعد.
[۹]. نجم دایه (رازی)، ابوبکر بن محمد بن شاهاور بن انوشیروان، مرصادالعباد، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۲، ص ۱۸ به بعد.
[۱۰]. یاقوت حموی، معجم البلدان، دار صادر، بیروت، مدخل چین. برای توضیح در مورد قبایل صحراگردی که در حد فاصل ایران تا چین و از جمله مغولستان ساکن بودهاند، یاقوت حموی همه را ذیل مسیحیت چین آورده است و این از نظر تاریخی گویای آن است که این قبایل مرتبط با تمدن چین دانسته میشدهاند.
[۱۱]. جوزجانی، قاضی منهاج سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۳، ج ۲، ص ۹۷ به بعد.
[۱۲]. جوینی، همانجا.
[۱۳]. پلان کارپن، سفرنامه پلان کارپن، ترجمه ولیالله شادان، تهران: فرهنگسرای یساولی، ۱۳۶۳، ص ۷۰-۲۹٫
.[۱۴] همدانی، خواجه رشیدالدین فضلالله، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز، ۱۳۷۳، ج ۱، صفحات ۵۳-۵۲ و ۱۳۳-۱۱۲، ۱۳۰-۱۲۴ و ۴۱۸-۴۱۵٫
[۱۵]. بارتولد، و. و، ترکستاننامه؛ ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران: آگاه، چاپ دوم، ۱۳۶۶، ج۲، ص ۱۹ و ۸۲۱ (در مورد اولین وهلهی ورود مغولان چنگیزخانی به آسیای مرکزی) و ص ۸۳۸ به بعد در مورد ورود لشکرهای مغول به ترکستان شرقی. نیز گروسه، رنه، تاریخ مغول؛ چنگیزخانیان، ترجمه محمود بهفروزی، نشر آزادمهر، تهران، ۱۳۸۴، ص ۱۲۳ به بعد.
[۱۶]. در مورد تحولاتی که از سال ۶۱۲ تا ۶۱۵ﻫ.ق یعنی از انقراض قراختاییان و لشکرکشی سلطان محمد به بغداد تا واقعهی اترار، ر.ک: ابن اثیر، عزالدین علی، کامل یا تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: علمی، ۱۳۵۵، ج ۲۶، ص ۵ به بعد؛ نیز نسوی، پیشین، ص ۱۶ به بعد.
[۱۷]. ابن اثیر، پیشین، ج ۲۶، ص ۱۳۲ به بعد.
[۱۸]. دوراکه ویلتس، سفیران پاپ به دربار خانان مغول، ترجمه مسعود رجبنیا، تهران: خوارزمی، ۱۳۵۳، ص ۴۵ به بعد.
[۱۹]. اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۵، ص ۲۴٫
[۲۰]. نسوی، پیشین، ص ۱۱-۱۰٫
[۲۱]. نسوی، پیشین، ص ۱۴٫
[۲۲]. همان، ص ۸٫
[۲۳]. تسف، ولادیمیر، چنگیزخان، ترجمه شیرین بیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳، مقدمه گروسه، ص ۳۵٫
[۲۴]. صاحب، دفتر دلگشا، به کوشش هادی رسولزاده، مسکو: دانش، ۱۹۵، ص .
[۲۵]. ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟
[۲۶]. رشیدالدین، همان، ج ۱، ص ۱۷۲ و ۳۸۲ و ج ۲، ص ۱۲۱۸٫