پژوهشنامه خلیج فارس (دفتر اول و دوم)

به کوشش د کتر عبدالرسول خیراندیش و مجتبی تبریزنیا

پژوهشنامه خلیج فارس (دفتر 1 و 2)

«خلیج فارس به عنوان خاستگاه تمدن‌های بزرگ و چهارراه شرق و غرب و نقطه اتصال و ارتباط بسیاری از اقوام و ملل، همواره از موقعیتی ممتاز برخوردار بوده است. سواحل طولانی خلیج فارس، دروازه گشوده ایران بر جهان است و به دلیل امکانات فراوان و غنی خود و نیز طبیعت متنوع و زیبایش، دریایی سرشار از نعمت و برکت را برای ایرانیان به ارمغان آورده است.» کتاب حاضر در سال ۱۳۸۴ در قالب دو دفتر جداگانه و به عنوان ضمیمه مجله «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» منتشر شده و اکنون به صورت یک‌جا در اختیار مخاطب قرارگرفته است. اهمیت جهانی خلیج فارس، بانک شاهی در بوشهر، گستره دریای پارس، نام‌گذاری خلیج فارس، نهضت خلیج فارس‌شناسی و …، از جمله موضوعات مندرج در مقالات این مجموعه است.

ناشر: خانه کتاب

وزیری (شومیز) ـ ۷۰۰۰۰ ریال ـ چاپ اول / ۱۵۰۰ نسخه.

۳۴۸ ص- شابک: ۹۷۸-۶۰۰-۲۲۲-۰۱۱-۰، سال نشر: ۱۳۹۰٫ جلد دوم: دانشنامه خلیج فارس (س – ی)، ۶۸۸ ص- شابک: ۲-۷۴-۵۵۱۵-۹۶۴-۹۷۸- سال نشر: ۱۳۹۴

موضوع: خلیج فارس – دایره‌المعارف‌ها

برازجان، سرزمین آفتاب بامدادان

پانزدهمین نشست خانه نقد کتاب

با عنوان

برازجان، سرزمین آفتاب بامدادان

 

با حضور:

دکتر عبدالرسول خیراندیش

دکتر سیروس نصرالله زاده

دکتر عمادالدین شیخ الحکمایی

دکتر مجتبی خلیفه

 

برای دیدن فیلم کامل نشست کلیک کنید

 

زمان: سه شنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۶، ساعت ۱۶ تا ۱۸

مکان: تهران، خیابان انقلاب، خیابان فلسطین جنوبی، کوچه خواجه نصیر، پلاک ۲
سرای اهل قلم خانه کتاب

«ریحانه النبی» میزبان اسلام شناسانی از سراسر جهان/«فارسیان در برابر مغولان» رونمایی شد

«ریحانه النبی» میزبان اسلام شناسانی از سراسر جهان/«فارسیان در برابر مغولان» رونمایی شد

تاریخ نگاران و اساتید دانشگاهی استان با هدایت انجمن اهل قلم فارس و همیاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گرد هم آمدند تا آئین رونمایی از « فارسیان در برابر مغولان» کتاب برگزیده سال جمهوری اسلامی ایران نوشته پروفسور عبدالرسول خیراندیش را رونمایی کنند.

به گزارش «هنر شیراز « عصر یکشنبه ۱۵ اسفندماه با حضور مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس ،نویسنده اثر، اساتید دانشگاه ها و جمعی از فرهیختگان رونمایی کتاب « فارسیان در برابر مغولان» نوشته پروفسور عبدالرسول خیراندیش در سالن سعدی دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز رونمایی شد .

دکتر بهزاد مریدی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس در این آئین اظهار داشت: مسیر رونمایی ها از این پس به واسطه انجمن اهل قلم به گونه ای دیگر پیش خواهد رفت و صرف رونمایی به تنهایی ملاک کار نیست.

وی با دعوت از اساتید حاضر در این مراسم برای شرکت در همایش بزرگ ریحانه النبی که در روزهای ۲۳ تا ۲۶ اسفند ماه در شهرستان مهر برگزار می شود،گفت:در این همایش عظیم اساتید و بزرگانی از سراسر کشور برگزار خواهد شد.

دکتر مریدی با اشاره به جزئیات برنامه های این همایش عنوان کرد:در نخستین روز همایش تجلیل از ۱۴ نابغه قرآنی ،در روز دوم اهدای جایزه ادبی و در روز سوم نیز همایش قرآن و عترت از منظر اسلام شناسان با حضور وزرا و مهمانان داخلی و خارجی برگزار می شود.

انجمن اهل قلم سپاسگزار اهل قلم فارس خواهد بود

وی استاد عبدالرسول خیراندیش را از معدود مورخانی دانست که نام نیک او بر هیچ کس پوشیده نیست و افزود: انجمن اهل قلم فارس بنا دارد سپاسگزار اهل قلم این استان پهناور باشد.

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس با اشاره به اینکه در گذشته آیین های رونمایی کتاب از ماهیت آن فاصله گرفته بود افزود: پیش از این معرفی کتاب به عنوان اثری ارزشمند وجهه لازم را نداشت و از این پس این روند شکل کاملتری خواهد یافت.

وی با تاکید بر اینکه در حالی کتاب «فارسیان در برابر مغولان» رونمایی می شود که ایران ادوار گوناگونی را به چشم دیده است،اظهار داشت: این دوره ها برای ما تمدنهای مختلفی را از دل تاریخ بیرون می کشد و یکی از بدترین رویدادهای گیتی حضور مغولان در اوراسیا و ایران و کشورهایی بود که آسیب های آن تا سده ها به جا ماند .

دکتر مریدی با تاکید بر اینکه هیچ گاه تسلط مغولان و سلوکیان نتوانست بر تصورات و آیین های این سرزمین ها تاثیر بگذارد،این مهم را قدرتمند بودن فرهنگ این نقاط دانست.

با نگارش کتاب دین خود را به این شهر و دیار ادا کردم

عبدالرسول خیراندیش، نویسنده کتاب «فارسیان در برابر مغولان»با عنوان «مشروعیت بروکراتیک در شیراز از دیلیمیان یا ایلوجویان» که این کتاب را در ۸ فصل به رشته تحریر درآورده نگارش این کتاب را مدیون آرامشی که همسرش برای نوشتن بخشی از تاریخ ناآرام ایران عنوان کرد.

وی سپس با قدردانی از ناشر کتاب که سال ها با وی در مجله «کتاب ماه» همکاری داشته و موفق به برگزاری آیین رونمایی ١۵٠ عنوان کتاب شده اند اظهار کرد: این رونمایی ها میراثی از شیراز به شمار می رود.

خیراندیش نگارش کتاب «فارسیان در برابر مغولان» را دین خود به این شهر و دیار دانست و افزود: برای این کار روش نوشتنم بدین شکل بود که متن پیوسته ای را تالیف کردم که هسته درونی هر فصل به شمار می رود.

خیراندیش در ادامه گفت: در واقع فارس در طول سالیان حملات مغولان توسط آنان به صورتی جدی تهدید نشد بلکه فشار همسایگان فارس، پدیده ای موثر به شمار می آمد.

نویسنده کتاب «فارسیان در برابر مغولان» همچنین عنوان کرد: مغولان بیش از شمشیر، به نیروی قلم، یعنی از طریق تحولات دیوانی و حقوقی به اهداف خود برای بهره برداری اقتصادی از فارس اقدام کردند. هرچند فارسیان نیز با شمشیر و قلم مقابله کردند، اما سر انجام رویارویی اصلی به عرصه سیاست و فرهنگ کشیده شد که پیروز آن فارسیان بودند.

فارسیان در برابر مغولان از میان ۳۵۰۰ اثر برگزیده سال شد

ناشرکتاب «فارسیان در برابر مغولان» نیز با بیان اینکه اثر نامبرده در حدود ٢ سال موفق به انتشار شد بیان کرد: نویسنده این اثر نیز کتاب را در مدت ۱۵ سال به رشته تحریر درآورده است.

مجتبی تبریزی نیا با اشاره به اینکه زمان انتشار کتاب یادشده به خاطر استفاده از فهرست نویسی صحیح طولانی شد،اظهار داشت: خوشبختانه در قبال زحمتی که نویسنده صرف این اثر ارزشمند کرد با قرار گرفتن در زمره آثار راه یافته به جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی حق مطلب ادا شد، زیرا از مجموع ٣۵٠٠ عنوان کتاب در حوزه تاریخ تنها ٢ عنوان شایسته تقدیر قرار گرفت که یکی کتاب «فارسیان در برابر مغولان» بود.

وی افزود: کتاب «فارسیان در برابر مغولان» از چند سو حائز ارزش است زیرا تلاش کردیم شیوه نگارش و رسم الخط آن به روان ترین شکل در دسترس مخاطب قرار گیرد.

وی یکی دیگر از ویژگی های کتاب یادشده را استفاده از فهرست نویسی تفصیلی دانست و ادامه داد: کتاب دارای ٢ فهرست است که در بخش تفصیلی دارای ١٧٢ عنوان است.

دلبستگی نویسنده به دریای بیکران فارس

دکتر فضلی نژاد منتقد آثار تاریخی در خصوص این کتاب عنوان داشت: با خواندن کتاب «فارسیان در برابر مغولان» نخستین پرسشی که در ذهن مخاطب شکل می گیرد نقش فارسیانی است که در مقابل مغولان قرار گرفته اند.کتاب یاد شده با بهره مندی از قلم پروفسور خیراندیش از نظمی مثال زدنی برخوردار است که نگارنده از گفته ها و ناگفته های متون و منابع در عین دقت و امانت بهره برده است.

رئیس بخش تاریخ دانشگاه شیراز دلبستگی نویسنده به دریای بیکران فارس را نگین این اثر دانست و افزود: در کتاب «فارسیان در برابر مغولان» نویسنده توجه ویژه ای به تجارت و درآمد دریایی فارسیان و مناسبات تجاری آنان با مغولان داشته است.

کیوان مددی دانشجوی رشته تاریخ قرون هفتم و هشتم دانشگاه شیراز هم در ادامه به بیان بخشی از تاریخ نگاری توسط استاد خیراندیش در این کتاب پرداخت و گفت: این اثر پاسخی روشن، دقیق و مستند به بی دقتی تاریخ نگاران در خصوص انفعال فارسیان در برابر مغولان است.

وی در ادامه گفت: کتاب نامبرده دارای رویکردهای مختلفی است و شیوه ای نو در تاریخ نگاری به عنوان یک سرمشق ارایه می کند.

در پایان این نشسست که با حضور چهره های مطرح ادبی و فرهنگی شیراز برگزار شد به رسم مدالیون قلم مربوط به انجمن آثار و مفاخر استان فارس توسط مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان به پروفسور عبدالرسول خیراندیش اهدا شد.

کتاب«فارسیان در برابر مغولان»رونمایی شد/تاریخ گفته ها و ناگفته ها

کتاب«فارسیان در برابر مغولان»رونمایی شد/تاریخ گفته ها و ناگفته ها

کتاب «فارسیان در برابر مغولان» در دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز رونمایی شد.

به گزارش خبرنگار مهر، شامگاه یکشنبه در آیین رونمایی این کتاب که با حضور نویسنده اثر، استادان برجسته ادبیات فارسی دانشگاه شیراز مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس و گروهی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته ادبیات در سالن سعدی دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز برگزار شد بهزاد مریدی با بیان اینکه استاد عبدالرسول خیراندیش که شاید نام نیک او بر هیچ کس پوشیده نیست از معدود مورخانی به شمار آید که آرام و متین سرفراز باقی مانده است.

رئیس هیئت مدیره انجمن اهل قلم استان فارس با توجه به اینکه این انجمن بنا دارد سپاسگزار اهل قلم این استان پهناور باشد ادامه داد: مسیر رونمایی ها از این پس به واسطه انجمن اهل قلم به گونه ای دیگر پیش خواهد رفت و صرف رونمایی به تنهایی ملاک کار نیست.

مریدی با اشاره به اینکه در گذشته آیین های رونمایی کتاب از ماهیت آن فاصله گرفته بود افزود: معرفی کتاب به عنوان اثری ارزشمند وجهه لازم را نداشت و از این پس این روند شکل کاملتری خواهد یافت.

وی در ادامه عنوان کرد: امروز در حالی کتاب «فارسیان در برابر مغولان» رونمایی می شود که ایران ادوار گوناگونی را به چشم دیده است.

ادوار تاریخی تمدنها را از دل تاریخ بیرون می کشند

مدیرکل فرهنگ و ارشاد فارس با اشاره به ادوار تاریخی سرزمین ایران عنوان کرد: این دوره ها برای ما تمدنهای مختلفی را از دل تاریخ بیرون می کشند که کشف های تازه ای به نسل ها ارایه می دارند؛ شاید یکی از بدترین رویدادهای گیتی حضور مغولان در اوراسیا و ایران و کشورهایی بود که آسیب های آن تا سده ها به جا ماند و شگفت است.

مریدی در عین حال عنوان کرد: هیچ گاه تسلط مغولان و سلوکیان نتوانست بر تصورات و آیین های این سرزمین ها تاثیر بگذارد زیرا که فرهنگ این نقاط قدرتمند بود.

در ادامه ناشرکتاب «فارسیان در برابر مغولان» در جایگاه قرار گرفت و با بیان اینکه اثر نامبرده در حدود ۲ سال موفق به انتشار شد بیان کرد: شاید برای این کار ۶ یا ۷ بار کتاب را خواندم و این لذت بخش ترین قسمت کار بود.

مجتبی تبریزی نیا تبریزی با بیان اینکه بیش از ۱۵ سال با نویسنده اثر ارتباط و همکاری دارد افزود: کتاب «فارسیان در برابر مغولان» از چند سو حایز ارزش است زیرا تلاش کردیم شیوه نگارش و رسم الخط آن به روان ترین شکل در دسترس مخاطب قرار گیرد.

وی یکی دیگر از ویژگی های کتاب یادشده را استفاده از فهرست نویسی تفصیلی دانست و ادامه داد: کتاب دارای ۲ فهرست است که در بخش تفصیلی دارای ۱۷۲ عنوان است.

نمایه نویسی کاری بس تخصصی است که باید نویسنده انجام دهد

مدیر انتشارات آبادبوم یکی از نکات بارز کتاب «فارسیان در برابر مغولان» را که وقت گیر بود نمایه آن عنوان کرد و افزود: در حالیکه نمایه نویسی کاری بس تخصصی است که باید نویسنده آنرا انجام دهد این کار از سوی استاد خیراندیش با ظرافت در ۴ ماه به سرانجام رسید.

وی در عین حال زمان انتشار کتاب یادشده را به خاطر استفاده از فهرست نویسی صحیح طولانی برشمرد و یادآور شد: خوشبختانه در قبال زحمتی که نویسنده صرف این اثر ارزشمند کرد با قرار گرفتن در زمره آثار راه یافته به جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی حق مطلب ادا شد، زیرا از مجموع ۳۵۰۰ عنوان کتاب در حوزه تاریخ تنها ۲ عنوان شایسته تقدیر قرار گرفت که یکی کتاب «فارسیان در برابر مغولان» بود.

همچنین دکتر فرضی نژاد دیگر چهره ای که کتاب را مورد تحلیل قرار داد در این آیین گفت: با خواندن کتاب «فارسیان در برابر مغولان» نخستین پرسشی که در ذهن مخاطب شکل می گیرد نقش فارسیانی است که در مقابل مغولان قرار گرفته اند.

وی در عین حال عنوان کرد: کتاب یاد شده با بهره مندی از قلم پروفسور خیراندیش از نظمی مثال زدنی برخوردار است که نگارنده از گفته ها و ناگفته های متون و منابع در عین دقت و امانت بهره برده است.

رئیس بخش تاریخ دانشگاه شیراز دلبستگی نویسنده به دریای بیکران فارس را نگین این اثر دانست و افزود: در کتاب «فارسیان در برابر مغولان» نویسنده توجه ویژه ای به تجارت و درآمد دریایی فارسیان و مناسبات تجاری آنان با مغولان داشته است.

این درحالیست که کیوان مددی دانشجوی رشته تاریخ قرون هفتم و هشتم دانشگاه شیراز هم در ادامه به بیان بخشی از تاریخ نگاری توسط استاد خیراندیش در این کتاب پرداخت و گفت: این اثر پاسخی روشن، دقیق و مستند به بی دقتی تاریخ نگاران در خصوص انفعال فارسیان در برابر مغولان است.

وی در ادامه گفت: کتاب نامبرده دارای رویکردهای مختلفی است و شیوه ای نو در تاریخ نگاری به عنوان یک سرمشق ارایه می کند.

در کتاب، تاریخ محلی فارس به صورت شیوا، روشان و موجز دیده می شود

مددی یادآور شد: در کتاب «فارسیان در برابر مغولان» تاریخ محلی فارس به صورت شیوا، روشان و موجز دیده می شود همچنین ارایه تمدن و فرهنگ ایرانی اسلامی در آن به جامعیت بیان شده است.

وی در عین حال تاکید کرد: این کتاب جامع و علمی ترین اثر پژوهشی در این حوزه به شمار می آید.

در پایان این نشسست که با حضور چهره های مطرح ادبی و فرهنگی شیراز برگزار شد عبدالرسول خیراندیش، نویسنده کتاب «فارسیان در برابر مغولان»با عنوان «مشروعیت بروکراتیک در شیراز از دیلیمیان یا ایلوجویان» سخنرانی کرد و در ابتدا گفت: در نگارش این کتاب خود را مدیون آرامشی که همسرم برای نوشتن بخشی ناآرام از تاریخ می دانم.

وی سپس با سپاسگزاری از ناشر کتاب که سال ها با وی در مجله «کتاب ماه» همکاری داشته و موفق به برگزاری آیین رونمایی ۱۵۰ عنوان کتاب شده اند اظهار کرد: این رونمایی ها میراثی از شیراز به شمار می رود.

خیراندیش با اشاره به اینکه در نگارش کتاب «فارسیان در برابر مغولان» دینی به این شهر، دیار و کشور داشته افزود: برای این کار روش نوشتنم بدین شکل بود که متن پیوسته ای را تالیف کردم که هسته درونی هر فصل به شمار می رود.

وی ادامه داد: این کتاب بیش و پیش از هر چیز ساده انگارانه بودن قول به تسلیم فارسیان در برابر مغولان را به چالش می کشد و این کار را از رهگذر نشان دادن پیچیدگی شرایطی که تحولات تاریخی در آن رخ داده اند، انجام می دهد.

خیراندیش در ادامه گفت: در واقع فارس در طول سالیان حملات مغولان توسط آنان به صورتی جدی تهدید نشد بلکه فشار همسایگان فارس، پدیده ای موثر به شمار می آمد.

نویسنده کتاب «فارسیان در برابر مغولان» همچنین عنوان کرد: مغولان بیش از شمشیر، به نیروی قلم، یعنی از طریق تحولات دیوانی و حقوقی به اهداف خود برای بهره برداری اقتصادی از فارس اقدام کردند. هرچند فارسیان نیز با شمشیر و قلم مقابله کردند، اما سر انجام رویارویی اصلی به عرصه سیاست و فرهنگ کشیده شد که پیروز آن فارسیان بودند.

در پایان این آیین به رسم مدالیون قلم مربوط به انجمن آثار و مفاخر استان فارس توسط مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان به پروفسور عبدالرسول خیراندیش اهدا شد.

به گزارش خبرنگار مهر، آیین رونمایی کتاب «فارسیان در برابر مغولان» توسط انجمن اهل قلم استان با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس برگزار شد.

«یورش مغولان به ایران»؛ گفت‌وگو با دکتر عبدالرسول خیراندیش

«یورش مغولان به ایران»؛ گفت‌وگو با دکتر عبدالرسول خیراندیش

بررسی پیامدهای فرهنگی- اجتماعی جنگ‌ها بر فرهنگ یک جامعه با مطالعه نمونه موردی «یورش مغولان به ایران»

 

 

ماهرخ ابراهیم‌پور

خبرنگار حوزه تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)

در دوره معاصر به ویژه با افزوده‌شدن تاریخ به دیگر رشته‌های دانشگاه تهران، برخی استادان و محققان، پژوهش‌هایی درباره تاریخ ایران آغاز کرده، مطالبی از هر دوره به شکل جزوه، مقاله یا کتاب منتشر کردند. مورخان و استادان تاریخ دانشگاه تهران، در این آثار که با مراجعه به منابع هر دوره تالیف شده بود، در پی آن بودند نگاهی به تاریخ ایران از باستان تا دوره معاصر داشته باشند. این آثار گرچه آگاهی‌هایی از تاریخ ایران ارایه می‌داد اما به اعتقاد بسیاری از مورخان امروز، تحلیل‌هایی چندان استوار درباره چرایی بسیاری از مسایل تاریخ ایران دربرنداشت؛ به گونه‌ای که بعدها برخی از همین دانش‌آموختگان تاریخ دانشگاه تهران در این اندیشه افتادند با نگاهی دوباره به تاریخ ایران، به برخی چراهای دوره‌های گوناگون تاریخی بپردازند و برخی مسایل کم‌رنگ‌مانده یا حفره‌های تاریخی را روشن کنند. یورش‌های مغول به ایران، یکی از دوره‌هایی است که منابعی اندک درباره آن نگاشته شده است. با وجود تالیف‌های عباس اقبال، شیرین بیانی، رسول خیراندیش و برخی دیگر از صاحب‌نظران درباره تاریخ مغولان در ایران، این دوره همچنان گره‌هایی از سیر تاریخ این سرزمین در خود نهفته دارد. رویارویی مغولان با دولت خوارزم‌شاهیان و جامعه ایران، شیوه رویارویی سلطان محمد خوارزم‌شاه با سپاه چنگیز و ایستادگی سلطان جلال‌الدین خوارزم‌شاه، ابهام‌هایی بسیار در خود دارد. شاید همین روشن نبودنِ درستی یا نادرستی رویارویی خوارزم‌شاهیان با مغولان موجب شده است امروزه پژوهشگران در تالیف‌های تازه، درباره جامعه ایران در دوره خوارزم‌شاهی و یورش مغولان به ایران مسایلی نو مطرح کنند. رویکردهایی چندگانه، گاه نیز ناهمخوان در این زمینه مطرح شده است. یورش مغولان به ایران و دیگر سرزمین‌های شرقی آسیا در سده هفتم هجری، فراتر از یک جنگ بود. این پدیده، جامعه ایرانی را با فترتی روبه‌رو کرد. برخی پژوهشگران، ایستایی جامعه ایران را در رزوگاران پس از این یورش سهمگین، دستاورد تلخ شوک یورش مغول دانسته‌اند.

دکتر عبدالرسول خیراندیش، پژوهشگر، نویسنده و استاد تاریخ دانشگاه شیراز با پژوهش‌ها و تالیف‌هایی در این زمینه کوشیده است به برخی پرسش‌ها و ابهام‌ها با مراجعه به منابع دوره مغول پاسخ‌هایی تازه ارایه دهد؛ پاسخ‌هایی که گاه با برخی نظرهای دیگر پژوهشگران متفاوت بوده است. خیراندیش البته کوشیده است برای بیان وضعیت مردم در دوره مغول، از منابعی دیگر نیز بهره گیرد که شاید از نگاه دیگر پژوهشگران دور مانده است. توجه به ساقی‌نامه حافظ، از آن دسته منابعی به شمار می‌آید که وی به آن توجه کرده و در کتاب «فارسیان در برابر مغولان» به آن گوشه چشمی داشته و برای بیان وضع مردم در این دوره به آن پرداخته است. همین نگاه تازه ما را بر آن داشت با این پژوهشگر و نویسنده، درباره تاثیر جنگ بر تمدن و فرهنگ ایران، با بررسی نمونه موردی یورش مغولان، گفت‌وگو کنیم. در این گفت‌وگو کوشیده‌ایم از دریچه نگاه وی، وضعیت جامعه و مردم ایران را در زمان حمله مغول بررسی کنیم؛ مردمی که در بزنگاه یورش هولناک مغول، در هنگامه موجی از وحشت و کشتار جای می‌گیرند! این مساله تاکنون چندا مورد توجه مورخان و پژوهشگران نبوده است. استاد تاریخ دانشگاه شیراز با تشریح شرایط جامعه و مردم ایران در زمان هجوم مغول، همچنین به ابهام‌های تعداد کشته‌شدگان منطقه نیشابور، تاثیرگذاری مغولان بر فرهنگ و جامعه ایرانی یا تاثیرپذیر از آن و چرایی فرار یا ایستادگی سلطان محمد خوارزم‌شاه  پاسخ می‌دهد.

*********************

جناب دکتر خیراندیش! شما سال‌ها است در حوزه تاریخ مغول در ایران پژوهش کرده‌اید. این روایتِ برخی مورخان و پژوهشگران که برآن‌اند جنگ‌ها تنها تاثیر ویرانگر بر یک کشور و جامعه ندارند و گاه جابه‌جایی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها را در پی می‌آورند، چه اندازه درست می‌تواند باشد؟

کشتار، خرابی، خسارت و ویرانی از نتایج آنی جنگ است. تاثیرهای بلندمدت یک جنگ اما می‌تواند انهدام یک تمدن را در پی داشته باشد یا شکل‌گیری یک تمدن را رقم زند. پیدایش تمدنی دیگر البته به این وابسته است که آیا وضعیت پس از جنگ، به سوی ساختن و سازندگی رو می‌کند یا این که به سوی تشدید خشونت‌ها و ویرانگری‌ها می‌رود. جنگ‌ها از این منظر بنابراین شبیه یکدیگر نیستند و تاثیرهایی دگرگونه برجای می‌گذارند.

آیا حمله مغول به ایران را به دلیل کشتاری گسترده که بر جای گذاشت، می‌توان از یک جنگ یا یورش فراتر دانست و آن را سیلی ویرانگر نامید؟

آنچه حمله مغول به ایران شمار می‌آید در میانه سال‌های ۶۱۴ تا ۶۵۶ قمری رخ می‌دهد. جنگ، تخریب، تهاجم و هر ویرانگری که از یورش‌هی مغولان سرچشمه می‌گیرد، به این دوره حدودا ۴۰ ساله بازمی‌گردد. باید به این نکته البته توجه داشت که همین مغولان نیز چندین دوره درون خود داشته‌اند. آن‌ها پس از سال ۶۵۶ قمری یک دولت در ایران تاسیس کردند. این دولت در گام نخست به جمعیتی متکی بود که آن‌ها با خود ا صحرای مغولستان و سرزمین‌های پیرامون آن به ایران آورده بودند. تعدادی اندک از این جمعیت البته می‌توانسته است در بخشی از ایران مستقر شده باشد. پس از سال ۶۵۶ قمری اما همه مسوولیت‌ها و تعهدهای دولت در برابر سرزمینی که در آن فرمان می‌راند، درباره مغولان نیز مصداق می‌یابد. به عنوان نمونه دفاع از مرزها برعهده از جمله مسوولیت‌های حاکمیتی است که بر دوش آنان جای می‌گیرد. پس از آن که دولت ایلخانان در ایران بنیان گذارده شد، دفاع از مرزهای ایران در برابر عموزادگان مغول خود، در دسته وظایف اینان می‌گنجد. مغولان دولت ایلخانی مستقر در ایران بیش از ۸۰ سال به خوبی توانستند از مرزهای شمال شرقی ایران در، محدوده شمال خراسان، در برابر عموزادگان جغتایی خود و از مرزهای شمال غربی، در قفقاز، در برابر عموزادگان‌شان یعنی خاندان جوچی، پسر بزرگ چنگیز خان دفاع کنند. این مساله، وضعیتی استثنایی در آن زمانه پدید آورد، بدینگونه برای نخستین بار نیرویی در ایران مستقر شد که هرچند خود در آغاز با کشتار و غارت پیش آمد اما توانست از ادامه ورود صحراگردان و مهاجمان به درون ایران را از دو سو جلوگیری کند. پاسداری از مرزها از این‌رو کاری بود که دولت ایلخانان توانست انجام دهد. مشکل دولت‌های مغول و ایلخانان اما رابطه با مردم ایران بود که حتی با استقرار دولت ایلخانان حل نشد اما پس از ۳۰ سال با اسلام‌پذیری همه مغولان ساکن ایران، این مشکل نیز حل شد. شکل‌گیری و گسترش فعالیت‌های علمی، تمدنی، معماری و ادبی، پدیده‌ای است که در پی چنین دگرگونی مهمی در این دوره پدید می‌آید.

درباره پیوندهایی که در هنگامه یک جنگ شکل می‌گیرد، از جمله گردآمدن یک لشکر از مناطق گوناگون کشور و رفتن آن‌ها به سرزمینی دیگر و رویارویی با یک فرهنگ دیگر، آیا موجب شکل‌گیری یک مدل ارتباط انسانی نمی‌شود؟

ارتش‌های هر دولتِ به طور کلی از عناصر گوناگون جمعیتی مرکب بودند که شکل‌گیری یک ارتش ایجاب می‌کرد. به هر حال تنوع جغرافیایی یا قومی و تنوع در شیوه‌های جنگ و امثال آن، چنین پدیده‌ای را شکل می‌داد. مثلا رومی‌ها از انواع ارتش‌ها و اسلحه‌ها برای تصرف جایی بهره می‌بردند. طرف روبه‌رو نیز در برابر، در پاسخ به آن، آمادگی مناسب می‌یافت که در هر شرایطی با نیروی ویژه آن روبه‌رو شود. هیچ ارتشی برای این کار به شکلی آنی شکل نمی‌گرفت، که، در گذر زمان پدید می‌آمد و ساختار می‌یافت، زیرا یک وحدت در فرماندهی، یک وحدت در رویه، حتی وحدتی در بخشی از مسایل زبانی لازم بود. چنین ارتش‌هایی که به همین دلیل شکل می‌گرفت، اردو نامیده می‌شد. یک مورد مشخص از چنین ارتش‌هایی را در هندوستان دوره مغولان کبیر داریم که ارتشی مرکب از اقوام، ملت‌هایی از زبان‌ها و ادیان گوناگون در دولت گورکانیان هند شکل گرفت. همه در این ارتش اما باید به یک زبان سخن می‌گفتند که آن زبان، اردو بود؛ ترکیبی از فارسی، هندی، عربی و ترکی. بنابراین چنین ارتشی وجود داشت.

شاه و امیران در زمان حمله مغولان به ایران می‌گریزند اما مردم در این میان مردم می‌مانند؛ چون چاره‌ای دیگر نداشته‌اند. آن‌ها در این میانه چگونه با مساله روبه‌رو می‌شوند؟ آن‌ها چگونه از خود محافظت می‌کنند؟

عقب‌نشینی سلطان محمدخوارزم‌شاه در زمان حمله مغول به ایران، به آن دلیل بود که ارتشی حکومت خوارزم‌شاهی فروپاشید. به موجب رخدادنگاری که انجام شده، مشهور است حکومت وی، لشکری بزرگ، بیش از ۴۰۰ هزار نفر داشت که با نیرنگ چنگیز خان مغول از هم پاشید. ارتشی که برخی امیران آن از خویشاوندان شاه بودند، بر وی شوریدند و در پی برخی دگرگونی‌های شتابان متلاشی و نابود شد. سلطان محمد خوارزم‌شاه همچنین در این زمینه تجربه فرار پادشاه ختا را نیز داشت؛ بدینگونه که شاه ختا در برابر یورش چنگیز و سپاهیان مغول عقب نشست و توانست با تشکیل نیروی دوباره، تا مرگ چنگیز خان بخش‌هایی مهم از سرزمین‌هایش را پس گیرد. چنگیز به همین دلیل درباره سلطان محمدخوارزم‌شاه تاکید کرده بود به وی فرصت عقب‌نشینی و تجدید سازمان ندهند. چنین مساله‌ای، تعقیب و گریز و سرانجام مرگ سلطان محمدخوارزم‌شاه را در پی داشت. فرار شاه به نظر نمی‌رسد بدانگونه بوده باشد که مردم بی پناه بمانند. همچنین شهرهایی که با عقب‌نشینی سلطان و فرار لشکر وی، از هم پاشیده و در چنگ مغول‌ها افتاده بود، نه از وحدت درونی داشتند، نه از یک فرماندهی مشخص و یکپارچه برخوردار بودند که بتواند آن‌ها را دوباره سازمان بدهد تا بتوانند در برابر مغول‌ها از خود دفاع کنند. به این ترتیب بود که برخی شهرها در برابر هجوم مغول‌ها سقوط کردند. بنابراین از نظر تاریخ‌نگاری مشکلی میان رابطه سلطان محمد خوارزم‌شاه و مردم وجود ندارد، اما شهرهای ماورالنهر و خراسان پیش از سلطنت محمد خوارزم‌شاه به بحران‌های درونی و مرزی دچار شده بودند؛ این بحران در حوالی خراسان به طور مشخص پس از مرگ سلطان سنجر سلجوقی یعنی حدود ۷۰ سال پیش از حمله مغول آغاز شده بود.

وقتی مغولان به شهر نیشابور یورش می‌آورند، کشتاری بزرگ رخ می‌دهد. می‌توان گفت شهر و تمدنی تقریبا نابود می‌شود. همان می‌شود که می‌گویند برخی جنگ‌ها به نابودی جوامع انسانی می‌انجامند. مردم در این میان در چه شرایطی‌اند؟ آن‌ها به چه وسیله‌ها و دستاویزهایی روی می‌آورند تا آسیب‌ها را از خود دور کنند؟ زندگی آنان چگونه تداوم می‌یابد؟

درباره حمله مغول به شهرهای ایران، نکته مهم آن است که وضعیت هجوم مغول‌ها به خراسان با ماوراءالنهر متفاوت است، یعنی هر شهر و گوشه، شرایطی ویژه دارد؛ به این معنا که در ماجرای حمله مغول، ماوراءالنهر با شکست خوارزمشاهیان در سال ۶۱۷ قمری به دست مغول افتاد و مغولان در آنجا تنها ترکان خوارزم‌شاهی را از میان بردند. آن‌ها اما بخشی عمده از جمعیت را که اصناف و حرفه‌ها بودند، نگه داشتند. این شهرها بعدها توانستند قد برافرازند و احیا شوند زیرا خود چنگیز خان محمود یلوات خوارزمی را حاکم منطقه ماورالنهر کرد و وی توانست شهر را باززنده سازد. منطقه ماوراءالنهر بدین‌ترتیب ۲۰ سال پس از نخستین یورش‌های مغولان تااندازه‌ای احیا شد. خراسان اما با مشکل روبه‌رو شد زیرا در سال ۶۱۸ قمری ایستادگی سرسختانه جلال‌الدین خوارزم‌شاه، پسر سلطان محمد، در برابر مغولان رخ داد. مغولان بدین‌ترتیب برآن شدند به هر بها این سد مقاومت را بشکنند. آن‌ها البته چندین بار در شکستن این سد مغلوب جلال‌الدین شدند. خراسان، آخرین اندازه پیشروی مغولان به رهبری شخص چنگیز بود. او باید بازمی‌گشت زیرا وضعیت مغولستان گویا برهم ریخته بود. او به همین دلیل پس از تصرف خراسان، می‌خواست با بازگشت مغولستان اطمینان داشته باشد که وضعیت سرزمین‌های تصرف‌شده پشت سرش، آرام باشد و ارتشی آن متصرفات را تهدید نکند؛ کشتارهای سنگین سال ۶۱۸ قمری به همین دلیل در خراسان رخ داد، به گونه‌ای که تقریبا همه خراسان از میان رفت. آنچنانکه مورخان نوشته‌اند اگر فردی شش ماه پس از این یورش و کشتار به خراسان می‌رفت، آبادی نمی‌دید. خراسان تا مدت‌ها احیا نشد. دولت مغول پس از سال ۶۳۵ هجری تصمیم گرفت اسیران خراسان را بازگرداند زیرا بازگشت آنها به خراسان و تولید پنبه و بافتن پارچه، به رونق اقتصاد امپراتوری مغول یاری می‌رساند. شیوه بازسازی خراسان البته ترتیب‌هایی داشت؛ حتی خود مغولان نیز در بازسازی آن مشارکت داشتند. یورش مغولان به خراسان کشتاری گسترده در پی داشت. اگر عدد ۴ یا ۵ میلیون را برای کشتار در خراسان مطرح کنیم چندان از واقعیت‌های تاریخی دور نیست. خراسان در پی این یورش و ویرانی‌های آن از موقعیت ویژه تمدنی خود دور افتاد. در این شرایط منطقه فارس تقریبا توانست تمدن ایرانی را زنده نگه دارد و خسران ویرانی تمدن خراسان را تااندازه‌ای جبران کند.

نکته قابل توجه در سخنان شما، اشاره به تعداد کشته‌شدگان خراسان به ویژه در نیشابور است. آیا می‌توان پذیرفت مثلا در نیشابور آن روزگار بیش از یک میلیون نفر زندگی می‌کرده‌اند؟ آمار اعلام‌شده درباره کشته‌شدگان البته از چند منبع به شکل‌های گوناگون ارایه شده و چندان جای تردید در آن‌ها نیست.

البته هر تعدادی هم که بوده باشد، تاسف‌برانگیز و فاجعه‌بار است! هرچند از نظر ارقام چندان جای تردید نیست اما این که در هر منطقه به چه شیوه‌هایی کشتارها انجام گرفته یا چه جمعیت‌هایی بوده‌اند، جای بررسی دارد زیرا مغول‌ها در گام نخست، ترک‌های خوارزمی را می‌کشتند زیرا در لشکرکشی‌های که صورت گرفته بود، این ترکان خوارزمی بودند که به صورت نظامی در برابر مغولان ایستادند.

یورش مغولان به ایران چه تاثیرهای اجتماعی بر جای می‌گذارد؟

برای مثال جنبش‌های اجتماعی در منطقه خراسان برای رویارویی با آن‌ها شکل می‌گیرد. برای پاسخ به این پرسش، به آمار کشته‌ها بازمی‌گردم؛ در روزگاری که ما درباره آن سخن می‌رانیم، هر شهر یک دیوار دفاعی داشت و این دیوار تنها به ساکنان شهر متعلق نبود، یعنی روستاییان و نواحی تابع آن شهر نیز در زمان‌های جنگ، حق داشتند پشت دیوارهای شهر بیایند تا از آن‌ها در برابر دشمن دفاع شود. بنابراین زمانی که با آمار سنگین کشته‌شدگان مثلا در نیشابور روبه‌رو می‌شویم، می‌تواند از این مساله برآمده باشد که جمعیت کشته‌شده تنها مردم ساکن شهر نبوده‌اند، که، جمعیت ساکن روستاها و نواحی اطراف را نیز می‌توانسته است دربربگیرد. همچنین اشرافی که در نیشابور بودند، املاک و رعیت‌هایی در ناحیه‌ها پیرامون شهر داشتند و پیوندهایشان با روستاهای اطراف موجب می‌شد در زمان جنگ آن‌ها را در شهر مورد حمایت قرار دهند. اکنون این کشتار و تخریب سنگینی که صورت گرفت، در نواحی گوناگون یکسان نبود، بعدها که مراکز شهری به سوی احیا و بازسازی حرکت کردند و مغولان نیز خود در این بازسازی‌ها در مناطقی چون هرات و توس مشارکت داشتند، خودبه‌خود جمعیت‌هایی را از پیرامون گرد آوردند. این جمعیت از ناحیه‌های گوناگون آمده بودند و چندان هویت معین طایفه‌ای یا جغرافیایی نداشتند که می‌توانست یک هویت جدید شهری را شکل دهد تا در برابر آنچه برایش بحران‌آفرین بود، وارد شود و نقش برعهده گیرد؛ مثلا بحران‌هایی چون شورش محمود دارابی در سال ۶۳۶ قمری در بخارا رخ داد و شورش سربداران نیز در منطقه بیهق صورت گرفت. این ویژگی‌های جدید شهرهای ایران پس از یورش ویرانگر مغول است؛ ساختار اشرافیت در برخی شهرها از میان رفت و از ساختارهای پیشین نیز دیگر خبری نبود و جمعیت‌هایی در ساختارهای گوناگون در آن ادغام شده بودند.

از برخی تاثیرهای غیر نظامی در برخی جنگ‌های گذشته آگاه‌ایم. مثلا در جنگ‌های ایران و روم، شاپور یکم ساسانی پس از پیروزی بر والریانوس، با بهره‌گیری از تخصص مهندسانِ اسیرشده رومی، شهر بیشاپور را بنیان گذارد. این شهر بر اساس الگوی شهرسازی رومی ساخته شد که با ساختار شهرهای ایرانی تفاوت بسیار داشت. از این‌دست نمونه‌ها در تاریخ جنگ‌های تمدن بشری بسیار می‌توان سراغ گرفت. آیا در دوره یورش‌های مغولان نیز چنین پیامدهای اجتماعی و فرهنگی در ایران،‌مثلا در حوزه شهرسازی دیده می‌شود؟

نمی‌توان در این‌باره گفت آن‌ها سبکی ویژه در شهرسازی ایرانی پدید آوردند اما در چیدمان و تزیینات مربوط به بناها، متاثر از چینی‌ها، تاثیرهایی از خود برجای گذاشتند. البته من در سازه‌های معماری ایرانی تاثیری ندیده‌ام ولی بر کاشی‌کاری ما اثرهایی بر جای گذاشتند.

به تاثیرهای اجتماعی تهاجم مغولان به ایران برگردیم! آیا می‌توان گفت حمله مغولان به ایران در حوزه اجتماعی، شکل‌گیری گروه‌هایی ویژه را در پی آورد؟

پدیده‌ها و بحران‌هایی از جمله ناامیدی، در ایران پیش از مغول وجود داشت که موجب شد ایران به سادگی در برابر مغولان شکست بخورند؛ این ناامیدی به روزگار پس از یورش مغولان نیز کشیده شد. با این حال به طور مشخص از سال ۵۴۱ قمری که غزها- از اتباع سلجوقیان- خراسان را مورد کشتار و غارت قرار دادند، یاس و ناامیدی در بخشی مهم از جامعه ایرانی افزایش یافت. این وضعیت در جریان حمله مغول نیز وجود داشت و بحران‌های فرهنگی و اجتماعی پس از حمله مغول نیز تداوم یافت. در این دوره با واقعیت‌هایی بسیار تلخ روبه‌رو می‌شویم؛ بسیاری از مراکز تمدنی ما که بر شهر و مدرسه مبتنی بود، در جریان یورش مغولان از میان رفت، بسیاری از کتابخانه‌ها، شهرها، مسجدها و مکتب‌ها نابود شدند، همچنین بسیاری از آن چیزهایی که می‌توانست ماندگاری تاسیسات شهری به ویژه مدرسه‌ها را تضمین کنند، مانند موقوفات و نذورات و درآمدهایی اینچنین از میان رفتند و دیگر از آن‌ها نشانی نماند،‌ به این دلیل خانقاه و اندیشه‌های گوناگون تصوف و دراویش نمودی فراوان یافت. بر این باورم که نمی‌توان به روشنی گفت به بحران حمله و حضور مغولان در ایران، عامل اصلی روی‌آوری بیش‌تر مردم به خانقاها بوده باشد؛ آن‌ها در واقع در نبودِ درس و بحث، مکتب، مسجد، مرکز علمی و تاسیسات بسامان شهری، به خانقاه‌ها و فرقه‌های گوناگون تصوف و درویشی روی آوردند.

شما در کتاب «فارسیان در برابر مغولان» به نکته‌ای درباره هم‌زیستی و هم‌نشینی اشاره کرده‌اید. مجموعه‌ای از ویژگی‌ها را برای جامعه فارس در این کتاب برشمرده‌اید؛ برآن‌اید گونه‌ای هم‌زیستی با مغولان پدید می‌آید و مغولان در آن جامعه ادغام می‌شوند. جامعه فارس چه ویژگی‌ها یا عناصر فرهنگی داشته که توانسته است مغولان را در خود بپذیرد؟

فارس پس از سقوط ساسانیان، دیگر عناصر قومی را نیز شاهد بوده است، از جمله اعرابی که به فارس آمدند. این اعراب مهاجر بر اساس منابع تاریخی با مردم فارس درآمیختند و یکی شدند. خاندان‌هایی دیگر نیز به منطقه فارس آمده، در آنجا مستقر و بعدها به خاندان‌های دیوان‌سالار در آنجا تبدیل شدند. بسیاری از عناصر کوه‌نشینِ مناطق شمال‌غربی فارس مانند شبانکاره‌ها نیز پس از آن به ناحیه‌های شهری فارس کوچیدند. سلجوقیان نیز بعدها به فارس آمدند و عناصر ترکمان را با خود آوردند. منطقه فارس بنابراین تا پیش از حمله مغول، عناصر شهری، روستایی، فارس و شبانکاره، شول و ترکمان را در خود جای داده بود که در کنار هم بی‌هیچ مشکلی می‌زیستند. لشکری قابل توجهی در دوره مغول به فارس نیامد و کشتاری سنگینی نیز که در خراسان رخ داد، در فارس شکل نگرفت. تلفات جمعیتی منطقه از این‌رو در دوره مغول اندک بود. ورود مغولان جز به صورت هزاره‌های مغولی یعنی لشکرهای هزار نفری نیست و اگر نیرویی نیز به فارس آمده بود، بعدا بازگشت. بیش‌تر بخش‌های منطقه فارس، کویری است و مغول‌ها ماندن در گرمای کویرهای ایران را تاب نمی‌آوردند. نیروی اندک از مغولان بدین‌ترتیب به فارس آمد. همین نیروی کم مغولان، در کنار نیروهای ادغام‌یافته پیشین در جامعه فارس، نیز جذب شده، در آن منطقه اقامت گزیدند. همین نیروی مغولی فارس در کنار نیروهای ترکمان، شول، لر و شبانکاره، در زمان‌های ویژه مانند حمله مغولان نکوداریان که از سوی شمال شرقی به ایران وارد شده بودند، در برابر نیروهای متهاجم ایستادند. بنابراین برای نیروی مغولِ آمده به فارس، مساله این بود که چگونه بتوانند در میان نیروهای ایلی که از پیش در فارس وجود داشت، جای‌گیر شوند. البته همینگونه هم شد و آن‌ها در جامعه ایلی کوچ‌روی فارس که از پیش وجود داشت، ادغام شدند.

 

 

 

گفت‌وگو با عبدالرسول خیراندیش، شایسته‌تقدیر جایزه کتاب سال در بخش تاریخ

banerketabsal

 

گفت‌وگو با عبدالرسول خیراندیش، شایسته‌تقدیر جایزه کتاب سال در بخش تاریخ

 

عبدالرسول خیراندیش، مولف کتاب «فارسیان در برابر مغولان» که به عنوان شایسته‌تقدیر جایزه کتاب سال معرفی شد، درباره این اثر گفت: برای تالیف این کتاب دنبال پاسخ جدیدی به یک پرسش قدیمی بودم و آن علت و چگونگی تسلط مغول بر فارس بود.

تالیف «فارسیان در برابر مغولان» پاسخ جدیدی به یک پرسش قدیمی بود

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- عبدالرسول خیراندیش، استاد تاریخ دانشگاه شیراز و مولف کتاب «فارسیان در برابر مغولان» است، کتابی که به بررسی حمله مغول به فارس می‌پردازد و یک نگاه و نظر مبنی بر سادگی تسلیم شدن فارسیان در برابر مغولان را به چالش می‌کشد و تلاش می‌کند تا به مخاطب بگوید که پیچدگی شرایط تاریخی منجر به غلبه مغولان بر فارسیان شد. در عین اینکه آنها بر آن شدند تا با استفاده از نیروی قلم و شمشیر به بهره‌برداری از فارسیان بپردازند. در گفت‌وگوی زیر به بررسی دلیل تالیف، ویژگی و روند انتشار آن پرداخته‌ایم.

چه شد که تصمیم به تالیف کتاب «فارسیان در برابر مغولان» گرفتید؟

به دلیل تدریس، تحقیق و پژوهش در تاریخ مغول وظیفه حرفه‌ای خود می‌دانم که در این حیطه تالیف کنم و بعد از آن انگیزه‌های زادگاهی نیز در این تالیف دخالت داشته است زیرا در سرزمین و دیاری ساکن هستم که نیاز به تحقیق و پژوهش‌های جدید دارد. لذا دو عامل در تالیف کتاب وجود داشته است اما در نهایت به دنبال پاسخ به یک پرسش قدیمی بودم و آن علت و چگونگی تسلط مغول بر فارس بود، به عبارتی به یک پرسش قدیمی پاسخ جدیدی دادم.

در تالیف کتابی که به قرون میانه ایران تعلق دارد، با چه مشکلاتی روبه‌رو شدید؟

ارائه یک دیدگاه جدید برای این رویداد تاریخی کار زمان‌بری بود. به عبارتی، اگر وقایعی را که همزمان با حمله مغول و رسیدن مغولان به فارس در نظر بگیریم، این خط عرضی زمان به ما می‌گوید عواملی که در فارس وجود داشته، به همان اندازه در فراهم کردن حضور مغولان و زمینه‌های تسلیم شدن این ایالت به دست آنها سهم داشته است. در همان حال جنبه طولی وقایع (در پی هم آمدن رویدادها) به من نشان داد که باید در یک زمان تقریبا طولانی ۴۰ ساله روند احاطه مغولان بر فارس را ببینم. زیرا در طول این مدت شرایط یکسان نبوده و حتی بعد از آن ۴۰ سال نیز شروع سلسله تحولات جدیدی بوده که این داستان را رقم زده است. به بیان دیگر در تالیف کتاب جنبه عرضی و طولی وقایع را توسعه دادم که به لحاظ متدیک (روش) جنبه نوآورانه این اثر است.

تحقیق و تالیف کتاب چه قدر زمان برده است؟ آیا این کتاب قابل مطالعه برای علاقه‌مندان غیرتاریخ نیز هست؟

سالیان طولانی است که در رابطه با دوره مغول پژوهش و تالیف می‌کنم، اگرچه در این میان کارهای مختلف دیگری را نیز دنبال می‌کردم. اختصاص زمان طولانی به این تالیف برای این بود که به یک نظریه برسم. با این حال برای اینکه کتاب قابل خواندن برای همه باشد آن را در دو سطح ارتقا دادم. بنابراین متن کتاب برای همگان است، اما در مقدمه هر فصل یک زمینه وجود دارد که با یک ستاره از متن اصلی مشخص شده، این قسمت تقریبا برای فردی خوب است که رشته تحصیلی‌اش تاریخ باشد، در انتهای هر فصل یک قسمت پایانی وجود دارد که با تیتر مشخصی در هر سطح جدا شده که پیامدهای هر قسمت است و مطالعه آن برای کسی مناسب است که به صورت تخصصی به این بحث نگاه کند.

ویژگی کتاب «فارسیان در برابر مغولان» چیست؟ به عبارتی چه ویژگی باعث شده که کتاب اثر قابل تاملی به نظر بیاید؟

در نگاه نخست باید گفت یک جریان خلاف واقع از یک رویداد تاریخی را رد کردم. دیگر اینکه روایت شده که فارس بر اثر فشار نیروی نظامی مغول تسلیم دشمن شد، در حالی که این‌طور نیست. در کتاب نشان دادم که هیچ نیروی نظامی تا مرحله تسلیم وارد فارس نشده است اگرچه فارس در اقدامات نظامی مقابله با مغول شرکت داشته، امری که ممکن است از نظر دانش عمومی مردم مخفی مانده باشد که در منابع تاریخی شواهد این امر را پیدا و آن را بیان کردم. از طرفی در مراحل بعدی نیز فارس شاهد حضور نیروی نظامی مغول به آن صورت نبوده است، یعنی شهر به وسیله نیروهای نظامی مغول اشغال نشده، چون اولا آنها از گرما گریزان بودند، دیگر اینکه مغولان همواره سعی داشتند که فارس را از دریچه درآمدهای اقتصادی آن ببینند و حساب سود و زیان لشکرکشی را از لحاظ نظامی در نظر داشتند.

همچنین دولت مغول درآمدهای فارس را برای هزینه کردن در مرزهای شمالی و غربی خود نیاز داشت. براین اساس بحث اشغال و تهدید نظامی فارس که گاهی در منابع مطرح شده، با ارائه دلیل رد کردم. نکته دیگر اینکه برعکس آنچه مشهور است که فارس را به شیوه شمشیر و با توسل به زور تصرف، غارت و کشتار کردند، نشان دادم که مغولان با توسل به شمشیر فارس را تصرف نکردند، بلکه با بهره‌گیری از قلم دیوانسالاران و مسائل مربوط به آن بر این ایالت دست یافتند. مقدمه این امر نیز ازدواج شاهزاده خانم پارسی به نام اَبش‌خاتون با شاهزاده‌ای مغولی بود؛ این ازدواج زمینه را برای انتقال دیوانسالارانه املاک خاندان شاهی فارس به خاندان شاهی مغول فراهم کرد. اما برای تئوری‌پردازی در این رابطه باید یک دوره تاریخی را کشف کنیم، دوره‌ای که از دیلمیان آغاز کردم و تا پایان مغول ادامه دادم. لذا از دوره دیلمیان دیوانسالاری را در فارس قوی می‌بیینیم. دلیل آن نیز استقرار خاندان‌های بزرگ قضات در فارس است و مشروعیت دیوانسالار در فارس از دوره دیلمیان تا بعد از مغولان ساز و کار اصلی تحولات اقتصادی و اجتماعی این ایالت بوده که به دنبال آن مسائل سیاسی را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

اگر نشری مانند آبادبوم نبود آیا به راحتی می‌توانستید آثار خودتان را در این زمینه منتشر کنید؟

در این فرصت تمایل دارم از مدیر انتشارات آبادبوم تشکر کنم، وی واقعا برای انتشار کتاب از لحاظ نفاست چاپ، غلط‌گیری زحمت کشید و سرمایه‌گذاری کرد که معمولا ناشران دیگر این کار را نمی‌کنند.

 

متن مصاحبه در خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)

تاریخ جهان

tarikhejahan

 

تاریخ جهان (دورۀ کاردانی تربیت معلم، رشتۀ آموزش مطالعات اجتماعی)

نویسنده: عبدالرسول خیراندیش

وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی

ناشر: شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران

۳۹۸ ص. وزیری (شومیز). ۹۱۰۰ ریال.

 

پی دی اف کل کتاب

دانشنامه خلیج فارس

۹۴C24468

 

دانشنامه خلیج فارس

زیرنظر: شورای علمی دانشنامه خلیج فارس

ویراستار: فرج‌الله احمدی، عبدالرسول خیراندیش، پولادی کمال، فرشته آهنگری، مسعود امیرخانی، اصغر اسمعیلی، شیده شهریاری؛ سعیده آذر، رامین آذرمهر، نرگس آرین‌فر، ناصر آقاجری، سیدداود آقایی، ژاله آموزگار، نصرالله ابراهیمی، بدرجهان ابراهیمی‌نژاد، سیدرحیم ابوالحسنی، علی ابوالقاسمی، فریبرز احتشامی، عبدالحسین احمدی‌ریشهری، حسین احمدی، حمید احمدی، سارا احمدی، دانیال اژدری، زهرا اژدری، بیژن اسدی، حیدر اسدی، معصومه اسدی، محمد اسکندری‌نوده، منیژه اصل‌دهقان، خدیجه افتخاری، رسول افضلی، رضا التیامی‌نیا، حسن الهیاری، محمدعلی امامی، پریسا امامی‌نژاد، علی امیری، امیرهوشنگ انوری، سحر ایزدی، محمدتقی ایمان‌پور، احمد بازماندگان‌خمیری، حسن باصفا، علی بحرانی‌پور، مونا بختیاری، عباس بقایی، عالیه بنیادی‌نائینی، مرتضی بهروزی‌فر، اسماعیل پارسایی، امین پرتو، نصرالله پورمحمدی‌املشی، کمال پولادی، مصطفی پیرمرادیان، مجتبی تبریزنیا، محسن جاوری، محمود جعفری‌دهقی، اصغر جعفری‌ولدانی، محمدجعفر جوادی‌ارجمند، علی‌اصغر چاهیان‌بروجنی، مهدی چوبینه، امیرحسین حاتمی‌، محمود حافظیه، احمد حبیبی، محمد حسن‌نیا، حامد حسین‌زاده‌صحافی، همایون حسین‌زاده‌صحافی، منیژه حسینی، محمدرضا حسینی‌، کبری حیدری‌مهر، شیماسادات خادم‌صدر، سعید خان‌بابالو، زهرا خلیلی، بهزاد داروندی، محسن دشتکوهی، سجاد دولتیاری، علی ذبیحی‌علی‌تپه، لیلا رابط، مهناز ربانی‌ها، مریم رجبی، حسن رحیمیان، منیژه رضاپور، آمنه رضایی، مهدی رضایی، محمدرضا رضوانی، بابک رفیعی‌علوی، مهدی رمضان‌زاده‌لسبویی، فیروز رنجبر، منوچهر رئوفی، بهادر زارعی، سیده‌زهرا زارعی، غلامعباس زرشناس، سمیه زیدی، احمد سایبانی، شهلا ستاری‌، علی‌اکبر سرفراز، علی‌اکبر سروش‌راد، حبیب‌الله سعیدی‌نیا، هادی سلطانی‌فرد، قادر شادیوند، علی‌اکبر شمسی‌پور، عمادالدین شیخ‌الحکمایی، راضیه صادقی، مرضیه‌السادات صادقی، عبدالله صفرزایی، پریسا صیادی، سدابوذر طباطبایی، سیدوحید ظهوری‌حسینی‌، باقرعلی عادلفر، جواد عباسی، رحمت‌الله عباسی، راشد عبداللهی، محمد عبدیان، محمود عرب‌اسماعیلی، ابراهیم علومی، نعمت‌الله علی‌محمدی، معصومه علیدادی، ناصر علیقلی‌زاده‌فیروزجانی، عبدالله عمرانی‌مجد، یونس غربالی‌مقدم، حمزه غفاری، مهدی فتوت، سیدابوالقاسم فروزانی، فاطمه فریدی‌مجید، سلمان قاسمیان، فاطمه قبادیان، مهدی قرخلو، مریم قرسو، اکرم کاووسی، حمید کاویانی‌پویا، علیرضا کبریایی، مصطفی کریمی، یاسر کریمی‌گیلایه، حسن کریمیان، مهری کزازی، حسین کیان‌راد، فرهاد کیمرام، علیرضا متصدی‌زرندی، عباس متین‌فر، پیروز مجتهدزاده، پرستو محبی‌درخش، علیرضا محسنی‌ابوالخیری، فاطمه محسنی‌زاده، علی‌اکبر محمودیان، مسعود مرادی، عبدالکریم مشایخی، الهام معینی، مهران مقصودی، مصطفی ملایی، اصغر منتظرالقائم، علی موحد، سیدمهدی موسوی‌نیا، لیلا مولایی، محمود مهمان‌نواز، فاطمه مومنی، عبدالله ناصری‌طاهری، محمد نایب‌پور، فاطمه نجفی، طیبه نعمت‌پور، حسین نگارش، حسین نوربخش، حسین نوروزی، نصیر نیامیمندی، کمال‌الدین نیکنامی، علیرضا نیکنژاد، تورج ولی‌نسب، حسین یکتا، فاطمه یکتا

ناشر: بنیاد دانشنامه نگاری ایران

رحلی (گالینگور) ـ ۱۵۰۰۰۰۰ ریال (دوره) ـ چاپ اول / ۱۰۰۰ نسخه.

جلد اول: دانشنامه خلیج فارس (آ – ژ)، ۶۴۸ ص- شابک: ۵-۷۳-۵۵۱۵-۹۶۴-۹۷۸ سال نشر: ۱۳۹۴٫ جلد دوم: دانشنامه خلیج فارس (س – ی)، ۶۸۸ ص- شابک: ۲-۷۴-۵۵۱۵-۹۶۴-۹۷۸- سال نشر: ۱۳۹۴٫

(دوره) ۹-۷۵-۵۵۱۵-۹۶۴-۹۷۸

موضوع: خلیج فارس – دایره‌المعارف‌ها

جنگنامه کشم از سراینده‌ای ناشناس و جرون‌نامه سروده قدری

۸۴B03202

 

جنگنامه کشم از سراینده‌ای ناشناس و جرون‌نامه سروده قدری (زنده تا ۱۰۴۳ ه. ق)

مصحح: محمدباقر وثوقی، عبدالرسول خیراندیش

ناشر: موسسه نشر میراث مکتوب

۲۷۰ ص. وزیری (گالینگور). ۴۹۰۰۰ ریال. چاپ اول/ ۲۰۰۰ نسخه. سال نشر: ۱۳۸۴٫ شابک:             ۴-۰۴-۸۷۰۰-۹۶۴

موضوع: شعر فارسی – قرن ۱۱ – مجموعه‌ها