فارسیان در برابر مغولان
نویسنده: عبدالرسول خیراندیش
ناشر: آبادبوم
وزیری (شومیز) – چاپ ۱ – ۱۰۰۰ نسخه- شابک: ۷-۱-۹۴۵۰۱-۹۶۴-۹۷۸
تاریخ نشر: ۱۳۹۵ قیمت: ۲۵۰/۰۰۰ ریال
موضوع: خلیج فارس- تاریخ/ بوشهر (استان)- جغرافیای تاریخی
موضوع:
گفت‌وگوی خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) با عبدالرسول خیراندیش، شایسته‌تقدیر جایزه کتاب سال ۱۳۹۵ در بخش تاریخ
چکیده کتاب:
بازآفرینی تاریخ فارس (ایالت/ استان) در قرنهای چهارم تا هشتم هجری
تاریخ شیراز و فارس در سدههای ششم تا هشتم
کتاب حاضر فصلی از تاریخ فارس، با مرکزیت شیراز، در یکی از پیچیدهترین ادوار تاریخی ایران، یعنی سدههای پنجم تا هشتم است.
این اثر درواقع یک تحقیق تاریخی اصیل و مدرن در مورد بخشی از تاریخ و جغرافیای ایران است که به لحاظ طبقهبندی موضوعی در چارچوب تاریخ محلی و از نظر روش تحقیق، در قالب مکتب تبیین تاریخی با تکیه بر عناصر اصیل بومی و برداشتها و یافتههای ایرانی قرار میگیرد. به عبارت دیگر عناصر بومی ایرانی برمبنای یک مکتب مدرن تحقیقی سامان یافته است.
دکتر عبدالرسول خیراندیش در این اثر یکی از برداشتهای اشتباه تاریخ ایران را مورد کاوش قرار داده و با واکاوی رویدادهای یکی از پیچیدهترین ادوار تاریخ ایران روایت درست را برنمایانده است.
تا پیش از این چنین پنداشته میشد که دولتمردان و مردم فارس در برابر هجوم ویرانگر مغولان سرِ تسلیم فرو آوردند، اما نویسندۀ کتاب در این پژوهشِ عمیق و گسترده با روشن کردن پیچیدگیهای تحولات تاریخی سدههای ششم تا هشتم خلاف این قول و نادرستی این پندار را به اثبات رسانده و نشان داده است که در طول سالیان حملات مغولان، فارس اساساً توسط آنان به صورتی جدی تهدید نشد، بلکه فشار همسایگان فارس و کشمکشهای قدرتهای کوچک محلی بسیار بیشتر از حملات مغولان شرایط را بر ساکنان فارس دشوار میساخت.
در این پژوهش همچنین نشان داده شده است که مغولان بیش از شمشیر، به نیروی قلم، یعنی از طریق تحولات دیوانی و حقوقی به اهداف خود برای بهرهبرداری اقتصادی از فارس دست یافتند؛ در مقابل فارسیان نیز با شمشیر و قلم مقابله نمودند و سرانجام این رویارویی به عرصۀ سیاست و فرهنگ کشیده شد که پیروز آن فارسیان بودند.
اندیشهای که نویسنده نظریۀ خود را بر پایۀ آن استوار ساخته است نه رویارویی دو گروه از آدمیان (فارسیان و مغولان)، بلکه ایستادگی اندیشۀ «ایران فریدونی» در برابر «مهاجمان تورانی» است که آن هنگام مغولان نمونۀ بارز آن بودند.
«این نوشته کوشیده است فارس در عصر تهاجم و استیلای مغولان را عرصه مقابله دو پدیده در سیر تاریخ ایرانیان از روزگار باستان تا بعد بداند، زیرا در شرایطی که در بیشترِ نقاط ایران زمین، انسانها و آثار تمدن و فرهنگ بر خاکستر ویرانیها فروخفته بودند، این فارس بود که شعله فروزان تمدن ایرانی اسلامی را پاس میداشت. درهمانحال در اینجا بود که مانند دورانهای گذشته، مهاجمان دارای روح تورانی (ویرانگر) به دارندگانِ روح ایرانی (آبادگر) تبدیل میشدند. بدین جهت است که در این نوشته تعداد اندک مغولانِ واردشده به فارسِ آن دوران که سرانجام مدافع این سرزمین در مقابل مغولان مهاجم و ویرانگر نکودری [۱] شدند، در شمار فارسیان دانسته شدهاند. این درست بهمانند ترکمانان سلغری، شولها، دیلمیان، شبانکارگان و همه کسانی بودند که برای صیانت از فارس در برابر مغولان، آن هنگام که گروهی مهاجم بهشمار میآمدند، قرارگرفته بودند. نیز همان‌گونه که دانشمندان و سخنوران از مظلومان در برابر ظالمان دفاع میکردند، قضات فارس بر اجرای عدالت بر اساس قانون (شریعت) و دیوانسالاران به تمشیت امور به روش پیشینیان تأکید میکردند. اموری که مغولان در ابتدا با آنها بیگانه بودند و تا مدت‌ها بعد نیز حاضر به پذیرش آنها نبودند؛ تا آن هنگام که اسلام را پذیرفتند و به قواعد تمدنی و فرهنگی ایرانی گردن نهادند[۲]. این بدان معناست که عرصه جغرافیایی فارس بازگوکننده همان هدفی بود که فرهیختگان و دیوانسالاران ایرانی از خواجه نصیرالدین طوسی و جوینیها تا رشیدالدین فضل‌الله همدانی و دیگران کوشیدند مهاجمان ویرانگر را متوجه، متعهد و ملتزم بدان سازند، یعنی ایمان اسلامی و تمدن ایرانی[۳].
هرچند سروکار یافتن فارس با مغولان یک دوره صد و پنجاه ساله را دربر میگیرد، اما دوره تاریخی مورد بحث این نوشته سیصد سال در حدفاصل سال‌های ۴۵۰ تا ۷۵۰ ﻫ یعنی از پایان دیلمیان تا برآمدن مظفریان در تاریخ فارس بوده است. طی این دوران اوضاعی که در فارس از رهگذر وقایع سیاسی و نظامی پدید آمد، زمینه‌سازِ به عرصهآمدنِ نیروهایی شد که میبایست در عصر یکصد و پنجاه ساله مغولان وارد عمل شوند. تجزیه و تعارضات درونی فارس که در اصل میان شبانکارگان و سلغریان بود و نیز تهدیدهای بیرونی که از جانب ایالات و حکومتهای اطراف صورت میگرفت، نشان میداد که فارس آمادگی لازم از نظر سیاسی و اقتصادی برای مقابله با مغولان را ندارد. درنتیجه علیرغم تمایل به دورماندن از ماجرای مغولان، سرانجام در کنار خوارزمشاهیان علیه مغولان وارد عمل شد. اما دولت خوارزمشاهیان فرجامی کوتاه و توأم با شکست داشت. اکنون که فارس اطاعت از مغولان را میپذیرفت، پیش از آنکه تهدید مغول در کار باشد، بیم از همسایگان در این امر تأثیر داشت. نیز مغولان به امید دست‌یابی به ثروت فارس، قبول اطاعت را به معنای فراموشی از همراهی سلغریان با خوارزمشاهیان قلمداد کردند. از این پس فارس، بهعنوان یکی از سرزمینهای تابعه مغولان میبایست تأمین‌کننده بخشی از درآمدهای مورد نیاز دولت ایلخانان مغول میشد. فارس نه در یکی از مرزهای پرخطر دولت ایلخانان مانند ارّان و آذربایجان یا آناتولی و خراسان قرار داشت و نه نقش خاصی در ثبات دولت یا معادلات قدرت در درون دولت ایلخانان ایفا میکرد، بلکه بنیانهای اقتصاد کشاورزی و تجارت آن، اعم از زمینی و دریایی، علیرغم تحمل خسارات فراوان تا آن اندازه از استحکام برخوردار بود که بتواند بهعنوان یک منبع درآمد مهمی برای دولت مغول بهشمار آید. بدین جهت هرچند فارس چندین بار دست به مقاومت نظامی علیه مغولان زد، اما هیچگاه نیروی نظامی قابل توجهی از جانب مغولان به آنجا اعزام نشد. نیروی اندکی نیز که در فارس و به‌طورکلی نیمه جنوبی ایران مستقر شد، خیلی زود هویت و موجودیت مغولی خود را از دست داد.
درواقع فارس نه بهدلایل نظامی بلکه در قدم اول شرایط سیاسی و سپس از طریق سازوکارهای دیوانی و پس از گذشت پنجاه سال از قبول اطاعت مغولان به‌طور کامل به تملک آنان درآمد. ازاین‌رو فارس اگرچه با تحول جمعیتی و زبانی از رهگذر وقایع عصر مغول روبرو نشد، اما استثمار شدید مردمان و پیچیدگی رفتار عوامل دیوانی و ملکداران که گاه جانب مردم و گاه جانب مغولان و گاه در جهت منافع خود عمل میکردند، درمجموع راه را برای تغییرات اجتماعی در این ایالت باز کرد که از نمودهای آن تحول جامعه شیراز از عصر سعدی تا عصر حافظ است. فضای عمومی این تغییر را از خلال اشعار و افکار این دو سخن‌سرای بزرگ میتوان دریافت. اما درمجموع چنان بود که مغولان به سان طوفانی سهمناک آمدند اما باقی نماندند، درحالی‌که زندگی و جامعهای توأم با تحول و تغییر، آنچنانکه با زمان انطباق یافته بود، برای فارسِ دورههای بعد به‌جا گذاشته شد».
تحولات فارسِ عهد مغول بسیار پیچیده و دارای عوامل بسیار متنوع و گستردهای است و با وجود کمبود منابع و محلی بودن رویدادها، نویسنده با غور در منابع مختلف تاریخی، ادبی، عرفانی و دینی کوشیده است شرایط حاکم بر شیراز، فارس، ایران و حتی جهان را چنان واضح و روشن و ساده بازآفرینی کند که خواننده به فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن عصر نزدیک شده و دریافت بسیار ملموس و روشنی از آن دوران به دست آورد.
در فرازهایی از کتاب نویسنده با استخراج عناصر تاریخی از اشعار سعدی و حافظ کوشیده است به بینش و نگرش آنها نزدیک شود و از خلال اندیشه و نگرش آنها، فضای آن دوران را چنان بازسازی نماید که خواننده احساس کند در همان عصر سیر میکند.
اشاره به آثار و بناهای تاریخی که متعلق به دوران مورد بحث هستند و به تناسبِ اتفاقات و اشخاص دربارۀ آنها صحبت شده است برای جان دادن به روایت و ساختن تصویری ملموس از فضای آن عصر در ذهن خواننده از دیگر ویژگیهای کتاب است که نویسنده با همین هدف به زیبایی در روایت گنجانده است.
نویسنده آگاهانه و عامدانه و با نهایت مهارتِ نگارش، متن کتاب را از پیچیدگیهای تحقیقات تاریخی کاملاً دور نگاه داشته و درعین رعایت اصول روش تحقیق تاریخی، چنان روایت ساده و روانی خلق کرده که خواننده احساس میکند یک داستان جذاب و مهیج تاریخی را مطالعه میکند، به نحوی که خواندن کتاب نه تنها ملالآور نیست بلکه برعکس سیر حوادث خواننده را به دنبال خود میکشاند.
باوجودی که محور اصلی رویدادهای تاریخی کتاب مربوط به دودمانهای حکومتگر محلی سلغریان، اینجویان، قیصریان و مظفریان و همۀ اینها در ارتباط با حکومت ایلخانان است اما توالی و ترتیب زمانی رویدادها از چنان تسلسل و نظم زمانی برخوردار است که تودرتویی و تداخل حوادث نه تنها موجب پیچیدگی روایت و ملال خواننده نشده بلکه سیری یکدست و مستمر دارد و برای خوانندگان عمومی نیز به سهولت قابل دریافت است. این هنر نویسندگی از نقاط قوت و شاخص کتاب است که در کمتر کتابی میتوان سراغ گرفت.
ساختار کتاب
ازنظر شیوۀ تنظیم و ساختار نیز ویژگیهای خاصی در کتاب به کار رفته است که به قرار زیرند:
فهرست دوگانۀ مطالب: برای کتاب دو فهرست مطالب تهیه شده است؛ نخست «فهرست مختصر مطالب» شامل عناوین فصلهای هشتگانۀ اصلی؛ دوم «فهرست تفصیلی مطالب» شامل ۱۷۲ عنوان تیتر میانی است که در حاشیۀ صفحات متن قرار گرفتهاند. این فهرست در واقع عناوین موضوعات ریز متن است که خواننده را در پیگیری مطالب یاری میرساند.
دیباچه و مقدمه: دیباچه دربارۀ انگیزۀ نویسنده از انجام این پژوهش و روش کار است و مقدمه به معرفی اندیشه و نظریه و محتوای کتاب اختصاص دارد.
سالشمار وقایع تاریخی: به منظور قرار دادن خواننده در متن رویدادها، به دور از پیچیدگیهای متون تاریخی و پرهیز از تکرار اعداد تاریخی در متن، فهرست گاهشماری رویدادهای دوران تاریخی مورد بحث کتاب در ابتدای کتاب ارایه شده است.
اجزای سه گانه فصلها: مطالب کتاب در هر فصل از سه قسمت «درآمد»، «متن» و «برآیند» تشکیل شده است. «درآمد» مدخلی است بر رویدادهای هر فصل که خواننده را با زمینه و پیشینۀ مطلب آشنا میسازد؛ «متن» که وقایعنگاری ساده و روایی از رویدادها در چارچوب نظری کار است؛ «برآیند» که نتایج و پیآمدهای رویدادهای مندرج در هر فصل ارایه شده است.
تیترهای میانی: مباحث و موضوعات اصلی متن به صورت تیترهایی در حاشیۀ صفحات، در ابتدای پاراگراف مربوطه مشخص شده است. این عناوین حاشیهای خواننده را در یافتن سریع مطالب و پیگیری آن بسیار یاری میرساند. فهرست تفصیلی مطالب که در ابتدای کتاب آمده، فهرست همین تیترها است.
سخن پایانی: برآیند مباحث کتاب است و در آن نشان داده شده که چگونه فارس در عصر مغول به مهمترین ایالت «ایران زمین» تبدیل شد و از نظر حفظ، تداوم و توسعۀ فرهنگ و تمدن ایرانی جایگزین خراسان بزرگ شد که در اولین موج دهشتناک حملات مغولان ویران شده بود. همچنین به تغییراتی اشاره شده که مغولان «مهاجم» را به مغولان «مهاجر» تبدیل کرد و سرگذشتی که برای فارس رقم خورد و زیانهایی که جدالهای درونشهری و حکومتها محلی بسیار بیشتر از مغولان به فارس وارد آورد. نیز از فرایند مسلمان و ایرانی ساختن جمعیتهای تورانی سخن رفته است.
پیوستها: به منظور آشنایی بیشتر خوانندگان با جریان رویدادهای تاریخی در این قسمت برخی از اشخاص و دودمانها و دولتها مرتبط با مباحث کتاب معرفی شدهاند که از این قرارند: چنگیز خان و جانشینانش؛ شمس و طغرا؛ خلافت عباسی؛ دولت مملوکان مصر؛ خوارزمشاهیان؛ کردوچین؛ سلغریان؛ شبانکارگان و ملوک هرموز٫
فهرست منابع فارسی و انگلیسی و نمایۀ درهم کرد اسامی و چکیدۀ انگلیسی بخشهای پایانی را تشکیل میدهند.
چاپ و کاغذ: در چاپ این کتاب از کاغذ ویژهای استفاده شده است که به دلیل استفاده از الیاف گیاهی به جای درخت در تولید آن سازگار با محیط زیست است، ضمن اینکه رنگ نخودی آن از آسیب به چشم میکاهد و وزن کتاب را بسیار سبکتر از کتابهای با کاغذ معمولی ساخته است.
[۱] . «مغولان نکودری»، جمعی از مغولان یاغی بر دولت ایلخانان مغول بودند که با غارتگری روزگار می‌گذراندند. ازجمله چنانکه در فصلهای آینده خواهید خواند دو نوبت نیز به فارس حمله‌ور شدند.
[۲] . مغولان که در سال ۶۱۶ﻫ به ایران حمله‌ور شدند سرانجام در سال ۶۹۴ﻫ و با فرمانروایی غازان خان مسلمان شدند.
[۳] . وزرای ایرانی در مرکزیت دولت ایلخان مغول نقش مهمی در ایرانی و مسلمان نمودن آنان داشتهاند. به همین نحو در مقیاسی کوچکتر، دیوانسالاران و عالمان بلادی مانند فارس در شکل‌گیری این فرآیند نقش داشتهاند.
